ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ತೃತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ಯತ್ರಾಯಂ ಪುರುಷೋ ಮ್ರಿಯತ ಉದಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣಾಃ ಕ್ರಾಮಂತ್ಯಾಹೋ೩ ನೇತಿ ನೇತಿ ಹೋವಾಚ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೋಽತ್ರೈವ ಸಮವನೀಯಂತೇ ಸ ಉಚ್ಛ್ವಯತ್ಯಾಧ್ಮಾಯತ್ಯಾಧ್ಮಾತೋ ಮೃತಃ ಶೇತೇ ॥ ೧೧ ॥
ಪರೇಣ ಮೃತ್ಯುನಾ ಮೃತ್ಯೌ ಭಕ್ಷಿತೇ ಪರಮಾತ್ಮದರ್ಶನೇನ ಯೋಽಸೌ ಮುಕ್ತಃ ವಿದ್ವಾನ್ , ಸೋಽಯಂ ಪುರುಷಃ ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಮ್ರಿಯತೇ, ಉತ್ ಊರ್ಧ್ವಮ್ , ಅಸ್ಮಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಮ್ರಿಯಮಾಣಾತ್ , ಪ್ರಾಣಾಃ - ವಾಗಾದಯೋ ಗ್ರಹಾಃ ನಾಮಾದಯಶ್ಚಾತಿಗ್ರಹಾ ವಾಸನಾರೂಪಾ ಅಂತಸ್ಥಾಃ ಪ್ರಯೋಜಕಾಃ — ಕ್ರಾಮಂತ್ಯೂರ್ಧ್ವಮ್ ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ, ಆಹೋಸ್ವಿನ್ನೇತಿ । ನೇತಿ ಹೋವಾಚ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ — ನೋತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ ; ಅತ್ರೈವ ಅಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪರೇಣಾತ್ಮನಾ ಅವಿಭಾಗಂ ಗಚ್ಛಂತಿ ವಿದುಷಿ ಕಾರ್ಯಾಣಿ ಕರಣಾನಿ ಚ ಸ್ವಯೋನೌ ಪರಬ್ರಹ್ಮಸತತ್ತ್ವೇ ಸಮವನೀಯಂತೇ, ಏಕೀಭಾವೇನ ಸಮವಸೃಜ್ಯಂತೇ, ಪ್ರಲೀಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ — ಊರ್ಮಯ ಇವ ಸಮುದ್ರೇ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ಕಲಾಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಲಯಂ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ಏವಮೇವಾಸ್ಯ ಪರಿದ್ರಷ್ಟುರಿಮಾಃ ಷೋಡಶ ಕಲಾಃ ಪುರುಷಾಯಣಾಃ ಪುರುಷಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಾಸ್ತಂ ಗಚ್ಛಂತಿ’ (ಪ್ರ . ಉ. ೬ । ೫) ಇತಿ — ಪರೇಣಾತ್ಮನಾ ಅವಿಭಾಗಂ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ ದರ್ಶಿತಮ್ । ನ ತರ್ಹಿ ಮೃತಃ — ನ ಹಿ ; ಮೃತಶ್ಚ ಅಯಮ್ — ಯಸ್ಮಾತ್ ಸ ಉಚ್ಛ್ವಯತಿ ಉಚ್ಛೂನತಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ಆಧ್ಮಾಯತಿ ಬಾಹ್ಯೇನ ವಾಯುನಾ ಪೂರ್ಯತೇ, ದೃತಿವತ್ , ಆಧ್ಮಾತಃ ಮೃತಃ ಶೇತೇ ನಿಶ್ಚೇಷ್ಟಃ ; ಬಂಧನನಾಶೇ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ನ ಕ್ವಚಿದ್ಗಮನಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ॥

ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪ ಪುನರ್ಮೃತ್ಯುಂ ಜಯತೀತ್ಯುಕ್ತ್ಯಂ ಫಲಂ ವಿಶದೀಕರ್ತುಂ ಪ್ರಶ್ನಾಂತರಮುತ್ಥಾಪಯತಿ —

ಪರೇಣೇತಿ ।

ಪರೇಣ ಮೃತ್ಯುನಾ ಪರಮಾತ್ಮದರ್ಶನೇನೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹಲಕ್ಷಣೋ ಬಂಧಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಗ್ರಹಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಯೋಜ್ಯರಾಶಿರ್ಗೃಹೀತಃ ।

ನಾಮಾದೀನಾಂ ಸ್ಥೂಲಾನಾಂ ಬಹಿಷ್ಠತ್ವೇನ ಸ್ವರಸತಸ್ತ್ಯಕ್ತತ್ವಾತ್ಕಥಂ ತದುತ್ಕ್ರಾಂತಿಃ ಪೃಚ್ಛ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ವಾಸನಾರೂಪಾ ಇತಿ ।

ತೇಷಾಮನುತ್ಕ್ರಾಂತೌ ಮುಕ್ತ್ಯಸಂಭವಂ ಸೂಚಯತಿ —

ಪ್ರಯೋಜಕಾ ಇತಿ ।

ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಪಕ್ಷೇ ಧ್ರುವಂ ಜನ್ಮ ಮೃತಸ್ಯ ಚೇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ಪುನರುತ್ಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದನುತ್ಕ್ರಾಂತಿಪಕ್ಷೇ ಮರಣಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ವಿರುಧ್ಯೇತೇತಿ ಭಾವಃ ।

ದ್ವಿತೀಯಂ ಪಕ್ಷಂ ಪರಿಹರತಿ —

ನೇತಿ ಹೋವಾಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕಾರ್ಯಾಣಿ ಕರಣಾನಿ ಚ ಸರ್ವಾಣಿ ಪರೇಣಾಽಽತ್ಮನಾ ಸಹಾವಿಭಾಗಂ ಗಚ್ಛಂತಿ ಸಂತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನೇವ ವಿದುಷಿ ಸಮವನೀಯಂತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ತೇಷಾಂ ವಿದುಷಿ ವಿಲಯೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ಸ್ವಯೋನಾವಿತಿ ।

ವಿದ್ವಾನೇವ ಹಿ ಪೂರ್ವಮವಿದ್ಯಯಾ ತೇಷಾಂ ಯೋನಿರಾಸೀತ್ತಸ್ಮಿನ್ವಿದ್ಯಾದಶಾಯಾಂ ತದ್ಬಲಾದವಿದ್ಯಾಯಾಮಪನೀತಾಯಾಂ ಪರಿಪೂರ್ಣೇ ತತ್ತ್ವೇ ತೇಷಾಂ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಾರಣೇ ಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಪ್ರವಿಲಯೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —

ಊರ್ಮಯ ಇತಿ ।

ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಂ ಕಾರಣಸಂಸರ್ಗಾಖ್ಯೋ ಲಯಶ್ಚೇತ್ಪುನರುತ್ಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜ್ಞಾನೇ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಧ್ವಂಸಾನ್ನೈವಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ —

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ಸವಿಷಯಾಣ್ಯೇಕಾದಶೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ವಾಯವಶ್ಚ ಪಂಚೇತಿ ಷೋಡಶ ಕಲಾಸ್ತಾಸಾಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮಾಶ್ರಯಾಂತರಂ ಚ ವಾರಯತಿ —

ಪುರುಷಾಯಣಾ ಇತಿ ।

ತಾಸಾಂ ನಿವೃತ್ತಿಶ್ಚ ಪುರುಷವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನಾಸ್ತೀತಿ ಸೂಚಯತಿ —

ಪುರುಷಂ ಪ್ರಾಪ್ಯೇತಿ ।

ಪ್ರಾಣಾಶ್ಚೇನ್ನೋತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ ತರ್ಹಿ ಮೃತೋ ನ ಭವತೀತಿ ಪ್ರತೀತಿವಿರೋಧಂ ಶಂಕಿತ್ವಾ ಪರಿಹರತಿ —

ನ ತರ್ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ದೃತಿಶಬ್ದೋ ಭಸ್ತ್ರಾವಿಷಯಃ ।

ಪ್ರಕೃತಂ ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧದೇಹಮರಣಾನುವದಕಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ —

ಬಂಧನೇತಿ ॥೧೧॥