ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ತೃತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ಯದಿದಂ ಸರ್ವಂ ಮೃತ್ಯೋರನ್ನಂ ಕಾ ಸ್ವಿತ್ಸಾ ದೇವತಾ ಯಸ್ಯಾ ಮೃತ್ಯುರನ್ನಮಿತ್ಯಗ್ನಿರ್ವೈ ಮೃತ್ಯುಃ ಸೋಽಪಾಮನ್ನಮಪ ಪುನರ್ಮೃತ್ಯುಂ ಜಯತಿ ॥ ೧೦ ॥
ಉಪಸಂಹೃತೇಷು ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹೇಷ್ವಾಹ ಪುನಃ — ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ । ಯದಿದಂ ಸರ್ವಂ ಮೃತ್ಯೋರನ್ನಮ್ — ಯದಿದಂ ವ್ಯಾಕೃತಂ ಸರ್ವಂ ಮೃತ್ಯೋರನ್ನಮ್ , ಸರ್ವಂ ಜಾಯತೇ ವಿಪದ್ಯೇತ ಚ ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹಲಕ್ಷಣೇನ ಮೃತ್ಯುನಾ ಗ್ರಸ್ತಮ್ — ಕಾ ಸ್ವಿತ್ ಕಾ ನು ಸ್ಯಾತ್ ಸಾ ದೇವತಾ, ಯಸ್ಯಾ ದೇವತಾಯಾ ಮೃತ್ಯುರಪ್ಯನ್ನಂ ಭವೇತ್ — ‘ಮೃತ್ಯುರ್ಯಸ್ಯೋಪಸೇಚನಮ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೨೫) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಅಯಮಭಿಪ್ರಾಯಃ ಪ್ರಷ್ಟುಃ — ಯದಿ ಮೃತ್ಯೋರ್ಮೃತ್ಯುಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ, ಅನವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾತ್ ; ಅಥ ನ ವಕ್ಷ್ಯತಿ, ಅಸ್ಮಾದ್ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹಲಕ್ಷಣಾನ್ಮೃತ್ಯೋಃ ಮೋಕ್ಷಃ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ; ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹಮೃತ್ಯುವಿನಾಶೇ ಹಿ ಮೋಕ್ಷಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ಸ ಯದಿ ಮೃತ್ಯೋರಪಿ ಮೃತ್ಯುಃ ಸ್ಯಾತ್ ಭವೇತ್ ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಮೃತ್ಯೋರ್ವಿನಾಶಃ — ಅತಃ ದುರ್ವಚನಂ ಪ್ರಶ್ನಂ ಮನ್ವಾನಃ ಪೃಚ್ಛತಿ ‘ಕಾ ಸ್ವಿತ್ಸಾ ದೇವತಾ’ ಇತಿ । ಅಸ್ತಿ ತಾವನ್ಮೃತ್ಯೋರ್ಮೃತ್ಯುಃ ; ನನು ಅನವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾತ್ — ತಸ್ಯಾಪ್ಯನ್ಯೋ ಮೃತ್ಯುರಿತಿ — ನಾನವಸ್ಥಾ, ಸರ್ವಮೃತ್ಯೋಃ ಮೃತ್ಯ್ವಂತರಾನುಪಪತ್ತೇಃ ; ಕಥಂ ಪುನರವಗಮ್ಯತೇ — ಅಸ್ತಿ ಮೃತ್ಯೋರ್ಮೃತ್ಯುರಿತಿ ? ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ ; ಅಗ್ನಿಸ್ತಾವತ್ ಸರ್ವಸ್ಯ ದೃಷ್ಟೋ ಮೃತ್ಯುಃ, ವಿನಾಶಕತ್ವಾತ್ , ಸೋಽದ್ಭಿರ್ಭಕ್ಷ್ಯತೇ, ಸೋಽಗ್ನಿಃ ಅಪಾಮನ್ನಮ್ , ಗೃಹಾಣ ತರ್ಹಿ ಅಸ್ತಿ ಮೃತ್ಯೋರ್ಮೃತ್ಯುರಿತಿ ; ತೇನ ಸರ್ವಂ ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹಜಾತಂ ಭಕ್ಷ್ಯತೇ ಮೃತ್ಯೋರ್ಮೃತ್ಯುನಾ ; ತಸ್ಮಿನ್ಬಂಧನೇ ನಾಶಿತೇ ಮೃತ್ಯುನಾ ಭಕ್ಷಿತೇ ಸಂಸಾರಾನ್ಮೋಕ್ಷ ಉಪಪನ್ನೋ ಭವತಿ ; ಬಂಧನಂ ಹಿ ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಮ್ ; ತಸ್ಮಾಚ್ಚ ಮೋಕ್ಷ ಉಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯೇತತ್ಪ್ರಸಾಧಿತಮ್ । ಅತಃ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾಯ ಪುರುಷಪ್ರಯಾಸಃ ಸಫಲೋ ಭವತಿ ; ಅತೋಽಪಜಯತಿ ಪುನರ್ಮೃತ್ಯುಮ್ ॥

ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಯದಿದಮಿತಿ ।

ಯದಿದಂ ವ್ಯಾಕೃತಂ ಜಗತ್ಸರ್ವಂ ಮೃತ್ಯೋರನ್ನಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।

ತಸ್ಯ ತದನ್ನತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ —

ಸರ್ವಮಿತಿ ।

ಮೃತ್ಯೋರನ್ನತ್ವಸಂಭಾವನಾಯಾಂ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ಸಂವಾದಯತಿ —

ಸರ್ವಮಿತಿ ।

ಮೃತ್ಯೋರ್ಮೃತ್ಯುಮಧಿಕೃತ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಕರಟದಂತನಿರೂಪಣವದಪ್ರಯೋಜನತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಅಯಮಿತಿ ।

ಸತ್ಯೇವ ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹಲಕ್ಷಣೇ ಮೃತ್ಯೌ ಮೋಕ್ಷೋ ಭವಿಽಷ್ಯತೀತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ —

ಗ್ರಹೇತಿ ।

ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹನಾಶೇ ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯತ ಆಹ —

ಸ ಯದೀತಿ ।

ನ ಚ ಮೃತ್ಯೋರ್ಮೃತ್ಯುರಸ್ತ್ಯನವಸ್ಥಾನಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಪಕ್ಷೇಽನವಸ್ಥಾನಾತ್ಪಕ್ಷೇ ಚಾಮುಕ್ತೇರಿತ್ಯತಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।

ಅಸ್ತಿಪಕ್ಷಂ ಪರಿಗೃಹ್ಣಾತಿ —

ಅಸ್ತಿ ತಾವದಿತಿ ।

ಮೃತ್ಯೋರ್ಮೃತ್ಯುರ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯನ್ಯೋ ಮೃತ್ಯುರಸ್ತಿ ಚೇದನವಸ್ಥಾ ನಾಸ್ತಿ ಚೇತ್ತದ್ಧೇತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ಥಿತೇರಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ತತ್ರಾಸ್ತಿಪಕ್ಷಂ ಪರಿಗೃಹ್ಯ ಪರಿಹರತಿ —

ನಾನವಸ್ಥೇತಿ ।

ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಮೃತ್ಯೋಃ ಸ್ವಪರವಿರೋಧಿತ್ವಾನ್ನ ಕಿಂಚಿದವದ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಕ್ತಂ ಪಕ್ಷಂ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ಪ್ರಮಾಣಾರೂಢಂ ಕರೋತಿ —

ಕಥಮಿತಿ ।

ದೃಷ್ಟತ್ವಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —

ಅಗ್ನಿಸ್ತಾವದಿತಿ ।

ದೃಷ್ಟತ್ವಫಲಮಾಚಷ್ಟೇ —

ಗೃಹಾಣೇತಿ ।

ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ಕಥಯತಿ —

ತೇನೇತಿ ।

ಅಪ ಪುನರ್ಮೃತ್ಯುಂ ಜಯತೀತ್ಯಸ್ಯ ಪಾತನಿಕಾಂ ಕರೋತಿ —

ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।

ಉಕ್ತಮೇವ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ —

ಬಂಧನಂ ಹೀತಿ ।

ಪ್ರಸಾಧಿತಂ ಮೃತ್ಯೋರಪಿ ಮೃತ್ಯುರಸ್ತೀತಿ ಪ್ರದರ್ಶನೇನೇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಮೋಕ್ಷೋಪಪತ್ತೌ ಫಲಿತಮಾಹ —

ಅತ ಇತಿ ।

ಪುರುಷಪ್ರಯಾಸಃ ಶಮಾದಿಪೂರ್ವಕಶ್ರವಣಾದಿಃ ।

ತತ್ಫಲಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲಂ ದರ್ಶಯನ್ವಾಕ್ಯಂ ಯೋಜಯತಿ —

ಅತ ಇತಿ ।

ಜ್ಞಾನಂ ಪಂಚಮ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೦ ॥