ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ತೃತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಅಥ ಹೈನಂ ಭುಜ್ಯುರ್ಲಾಹ್ಯಾಯನಿಃ ಪಪ್ರಚ್ಛ । ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹಲಕ್ಷಣಂ ಬಂಧನಮುಕ್ತಮ್ ; ಯಸ್ಮಾತ್ ಸಪ್ರಯೋಜಕಾತ್ ಮುಕ್ತಃ ಮುಚ್ಯತೇ, ಯೇನ ವಾ ಬದ್ಧಃ ಸಂಸರತಿ, ಸ ಮೃತ್ಯುಃ ; ತಸ್ಮಾಚ್ಚ ಮೋಕ್ಷ ಉಪಪದ್ಯತೇ, ಯಸ್ಮಾತ್ ಮೃತ್ಯೋರ್ಮೃತ್ಯುರಸ್ತಿ ; ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಚ ನ ಗತಿಃ ಕ್ವಚಿತ್ — ಸರ್ವೋತ್ಸಾದಃ ನಾಮಮಾತ್ರಾವಶೇಷಃ ಪ್ರದೀಪನಿರ್ವಾಣವದಿತಿ ಚಾವಧೃತಮ್ । ತತ್ರ ಸಂಸರತಾಂ ಮುಚ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಚ ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಾಂ ಸ್ವಕಾರಣಸಂಸರ್ಗೇ ಸಮಾನೇ, ಮುಕ್ತಾನಾಮತ್ಯಂತಮೇವ ಪುನರನುಪಾದಾನಮ್ — ಸಂಸರತಾಂ ತು ಪುನಃ ಪುನರುಪಾದಾನಮ್ — ಯೇನ ಪ್ರಯುಕ್ತಾನಾಂ ಭವತಿ, ತತ್ ಕರ್ಮ — ಇತ್ಯವಧಾರಿತಂ ವಿಚಾರಣಾಪೂರ್ವಕಮ್ ; ತತ್ಕ್ಷಯೇ ಚ ನಾಮಾವಶೇಷೇಣ ಸರ್ವೋತ್ಸಾದೋ ಮೋಕ್ಷಃ । ತಚ್ಚ ಪುಣ್ಯಪಾಪಾಖ್ಯಂ ಕರ್ಮ, ‘ಪುಣ್ಯೋ ವೈ ಪುಣ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಭವತಿ ಪಾಪಃ ಪಾಪೇನ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೨ । ೧೩) ಇತ್ಯವಧಾರಿತತ್ವಾತ್ ; ಏತತ್ಕೃತಃ ಸಂಸಾರಃ । ತತ್ರ ಅಪುಣ್ಯೇನ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮೇಷು ಸ್ವಭಾವದುಃಖಬಹುಲೇಷು ನರಕತಿರ್ಯಕ್ಪ್ರೇತಾದಿಷು ಚ ದುಃಖಮ್ ಅನುಭವತಿ ಪುನಃ ಪುನರ್ಜಾಯಮಾನಃ ಮ್ರಿಯಮಾಣಶ್ಚ ಇತ್ಯೇತತ್ ರಾಜವರ್ತ್ಮವತ್ ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಯಸ್ತು ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಃ ಪುಣ್ಯೋ ವೈ ಪುಣ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಭವತಿ, ತತ್ರೈವ ಆದರಃ ಕ್ರಿಯತ ಇಹ ಶ್ರುತ್ಯಾ । ಪುಣ್ಯಮೇವ ಚ ಕರ್ಮ ಸರ್ವಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನಮಿತಿ ಸರ್ವೇ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಾದಾಃ । ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ತತ್ಸಾಧ್ಯತಾ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ; ಯಾವತ್ ಯಾವತ್ ಪುಣ್ಯೋತ್ಕರ್ಷಃ ತಾವತ್ ತಾವತ್ ಫಲೋತ್ಕರ್ಷಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಉತ್ತಮೇನ ಪುಣ್ಯೋತ್ಕರ್ಷೇಣ ಮೋಕ್ಷೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಶಂಕಾ ಸ್ಯಾತ್ ; ಸಾ ನಿವರ್ತಯಿತವ್ಯಾ । ಜ್ಞಾನಸಹಿತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಸ್ಯ ಕರ್ಮಣ ಏತಾವತೀ ಗತಿಃ, ವ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪಾಸ್ಪದತ್ವಾತ್ ಕರ್ಮಣಃ ತತ್ಫಲಸ್ಯ ಚ ; ನ ತು ಅಕಾರ್ಯೇ ನಿತ್ಯೇ ಅವ್ಯಾಕೃತಧರ್ಮಿಣಿ ಅನಾಮರೂಪಾತ್ಮಕೇ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಸ್ವಭಾವವರ್ಜಿತೇ ಕರ್ಮಣೋ ವ್ಯಾಪಾರೋಽಸ್ತಿ ; ಯತ್ರ ಚ ವ್ಯಾಪಾರಃ ಸ ಸಂಸಾರ ಏವ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರದರ್ಶನಾಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಾರಭ್ಯತೇ ॥

ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಂತರಮವತಾರ್ಯ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ —

ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಉಕ್ತಮೇವ ತಸ್ಯ ಮೃತ್ಯುತ್ವಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ —

ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಅಗ್ನಿರ್ವೈ ಮೃತ್ಯುರಿತ್ಯಾದಾವುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಯತ್ರಾಯಮಿತ್ಯಾದಾವುಕ್ತಮನುದ್ರವತಿ —

ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ಯತ್ರಾಸ್ಯೇತ್ಯಾದೌ ನಿರ್ಣೀತಮನುಭಾಷತೇ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ಪೂರ್ವಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಥೋ ಗ್ರಂಥಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ ಚಾವಧಾರಿತಮಿತ್ಯನೇನ ಸಂಬಂಧಃ । ಸಂಸರತಾಂ ಮುಚ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಚ ಯಾನಿ ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಿ ತೇಷಾಮಿತಿ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಮ್ । ಅನುಪಾದಾನಮುಪಾದಾನಮಿತ್ಯುಭಯತ್ರ ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಾಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಕರ್ಮಣೋ ಭಾವಾಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾವುಕ್ತೌ ತತ್ರಾಭಾವದ್ವಾರಾ ಕರ್ಮಣೋ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ತತ್ಕ್ಷಯೇ ಚೇತಿ ।

ತಸ್ಯ ಭಾವದ್ವಾರಾ ಬಂಧಹೇತುತ್ವಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ —

ತಚ್ಚೇತಿ ।

ಪುಣ್ಯಪಾಪಯೋರುಭಯೋರಪಿ ಸಂಸಾರಫಲತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ಪುಣ್ಯಫಲವತ್ಪಾಪಫಲಮಪ್ಯತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಮನ್ಯಥಾ ತತೋ ವಿರಾಗಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವರ್ತಿಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ಭೂಮಿಕಾಂ ಕರೋತಿ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ಪುಣ್ಯೇಷ್ವಪುಣ್ಯೇಷು ಚ ನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥಾ ಸಪ್ತಮೀ । ಸ್ವಭಾವದುಃಖಬಹುಲೇಷ್ವಿತ್ಯುಭಯತಃ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ತರ್ಹಿ ಪುಣ್ಯಫಲಮಪಿ ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ನಾತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಂ ಸುಖಾನುಭವಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಇಹೇತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಕ್ತಿಃ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಂ ಕರ್ಮ ಸರ್ವಮಪಿ ಸಂಸಾರಫಲಮೇವೇತಿ ವಕ್ತುಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನಾಪಿ ತದವತಾರಯತಿ —

ಪುಣ್ಯಮೇವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಪುಣ್ಯಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ವಿಧಾಂತರೇಣ ಸಾಧಯತಿ —

ಯಾವದ್ಯಾವದಿತಿ ।

ಕಥಂ ತಸ್ಯಾ ನಿವರ್ತನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಜ್ಞಾನಸಹಿತಸ್ಯೇತಿ ।

ಸಮುಚ್ಚಿತಮಪಿ ಕರ್ಮ ಸಂಸಾರಫಲಮೇವೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —

ವ್ಯಾಕೃತೇತಿ ।

ಮೋಕ್ಷೇಽಪಿ ಸ್ವರ್ಗಾದಾವಿವ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ಕರ್ಮಣೋ ವ್ಯಾಪಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ನ ತ್ವಿತಿ ।

ಅಕಾರ್ಯತ್ವಮುತ್ಪತ್ತಿಹೀನತ್ವಮ್ । ನಿತ್ಯತ್ವಂ ನಾಶಶೂನ್ಯತ್ವಮ್ । ಅವ್ಯಾಕೃತಧರ್ಮಿತ್ವಂ ವ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪರಾಹಿತ್ಯಮ್ ।

’ಅಶಬ್ದಮಸ್ಪರ್ಶಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಽಽಹ —

ಅನಾಮೇತಿ ।

’ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಽಽಹ —

ಕ್ರಿಯೇತಿ ।

ಚತುರ್ವಿಧಕ್ರಿಯಾಫಲವಿಲಕ್ಷಣೇ ಮೋಕ್ಷೇ ಕರ್ಮಣೋ ವ್ಯಾಪಾರೋ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ನನ್ವಾ ಸ್ಥಾಣೋರಾ ಚ ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ಸರ್ವತ್ರ ಕರ್ಮವ್ಯಾಪಾರಾತ್ಕಥಂ ಮೋಕ್ಷೇ ಪ್ರಜಾಪತಿಭಾವಲಕ್ಷಣೇ ತದ್ವ್ಯಾಪಾರೋ ನಾಸ್ತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಯತ್ರ ಚೇತಿ ।

ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸಂಸಾರತ್ವಮೇವೇತಿ ಕುತಃ ಸಿಧ್ಯತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಇತ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।