ವಿದ್ಯಾಸಹಿತಮಪಿ ಕರ್ಮ ಸಂಸಾರಫಲಂ ವಿದ್ಯೈವ ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥೇತಿಸ್ವಪಕ್ಷಶುದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವಿಚಾರನ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ —
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಯಥಾ ಕೇವಲಂ ವಿಷದಧ್ಯಾದಿ ಮರಣಜ್ವರಾದಿಕರಮಪಿ ಮಂತ್ರಶರ್ಕರಾದಿಯುಕ್ತಂ ಜೀವನಪುಷ್ಟ್ಯಾದ್ಯಾರಭತೇ ತಥಾ ಸ್ವತೋ ಬಂಧಫಲಮಪಿ ಕರ್ಮ ಫಲಾಭಿಲಾಷಮಂತರೇಣಾನುಷ್ಠಿತಂ ವಿದ್ಯಾಸಮುಚ್ಚಿತಂ ಮೋಕ್ಷಾಯ ಕ್ಷಮಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮುಕ್ತೇಃ ಸಾಧ್ಯತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇ ಸಮುಚ್ಚಿತಕರ್ಮಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾನ್ನ ತು ತಸ್ಯಾಃ ಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಧೀಮಾತ್ರಾಯತ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ —
ತನ್ನೇತಿ ।
ಹೇತುಮೇವ ಸಾಧಯತಿ —
ಬಂಧನೇತಿ ।
ಕಿಂ ತದ್ಬಂಧನಂ ತದಾಹ —
ಬಂಧನಂ ಚೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾನಾಶೋಽಪಿ ಕರ್ಮಾರಭ್ಯೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ —
ಅವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಮೋಕ್ಷೋ ನ ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯೋಽವಿದ್ಯಾಸ್ತಮಯತ್ವಾದ್ರಾಜ್ಜ್ವವಿದ್ಯಾಸ್ತಮಯವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ದೃಷ್ಟವಿಷಯತ್ವಚ್ಚೇತಿ ।
ನ ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯಾ ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ಉತ್ಪತ್ತೀತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ಕರ್ಮಸಾಮರ್ಥ್ಯವಿಷಯಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಸಾಧಯತಿ —
ಉತ್ಪಾದಯಿತುಮಿತಿ ।
ಅಪಸಿದ್ಧ್ವತ್ವಾದಿತಿ ಚ್ಛೇದಃ ।
ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದೀನಾಮನ್ಯತಮತ್ವಾನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಸಾಮರ್ಥ್ಯವಿಷಯತಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ನಿತ್ಯತ್ವಾದಾತ್ಮತ್ವಾತ್ಕೂಟಸ್ಥತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯಶುದ್ಧತ್ವಾನ್ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಭೂತೋ ಯಥೋಕ್ತೋ ಮೋಕ್ಷಸ್ತರ್ಹಿ ಕಿಮಿತಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ನ ಪ್ರಥತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಕರ್ಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಪೂರ್ವವಾದ್ಯಂಗೀಕರೋತಿ —
ಬಾಢಮಿತಿ ।
ಅಂಗೀಕಾರಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ —
ಭವತ್ವಿತಿ ।
ಏವಂಸ್ವಭಾವತೋತ್ಪಾದನಾದೌ ಸಮರ್ಥತಾ ।
ಕಾ ತರ್ಹಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ —
ವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾ ಸ್ವಭಾವಶ್ಚತುರ್ವಿಧಕ್ರಿಯಾಫಲವಿಲಕ್ಷಣೇಽಪಿ ಮೋಕ್ಷೋ ಸಮರ್ಥತೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದೌ ಸಮರ್ಥಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯ ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣೇಽಪಿ ಮೋಕ್ಷೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ದೃಷ್ಟಂ ಹೀತಿ ।
ಉಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತವಶಾತ್ಕರ್ಮಣೋಽಪಿ ಕೇವಲಸ್ಯ ಸಂಸಾರಫಲಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಸಂಯೋಗಾನ್ಮುಕ್ತಿಫಲತ್ವಮಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಸಮಾಧತ್ತೇ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅತೀಂದ್ರಿಯತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣೋ ಮುಕ್ತಿಸಾಧನತ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯಸಂಭವೇಽಪ್ಯರ್ಥಾಪತ್ತಿರಸ್ತೀತಿ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ನಿತ್ಯೇಷು ಕರ್ಮಸು ಮೋಕ್ಷಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಫಲಸ್ಯ ಶ್ರುತಸ್ಯಾಭಾವೇ ಸತಿ ತದುಪಲಭ್ಯಮಾನಚೋದನಾಯಾ ಮೋಕ್ಷಫಲತ್ವಂ ವಿನಾಽನುಪಪತ್ತಿಸ್ತೇಷಾಂ ತತ್ಸಾಧನತ್ವೇ ಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ‘ವಿಶ್ವಜಿತಾ ಯಜೇತೇ' ತ್ಯತ್ರ ಯಾಗಕರ್ತವ್ಯತಾರೂಪೋ ನಿಯೋಗೋಽವಗಮ್ಯತೇ ತಸ್ಯ ನಿಯೋಜ್ಯಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ‘ಸ ಸ್ವರ್ಗಃ ಸ್ಯಾತ್ಸರ್ವಾನ್ಪ್ರತ್ಯವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾದಿ’ ತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ನಿಯೋಜ್ಯೋಽಂಗೀಕೃತಸ್ತಥಾ ನಿತ್ಯೇಷ್ವಪಿ ಕರ್ಮಸು ಭವಿಷ್ಯತಿ ಸ್ವರ್ಗೋ ನಿಯೋಜ್ಯವಿಶೇಷಣಮತ ಆಹ —
ನ ಹೀತಿ ।
ಜೀವಂಜುಹುಯಾದಿತಿ ಜೀವನವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ನಿಯೋಜ್ಯಸ್ಯ ಲಾಭಾನ್ನ ನಿತ್ಯೇಷು ಸ್ವರ್ಗೋ ನಿಯೋಜ್ಯವಿಶಷಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಜೀವನವಿಶಿಷ್ಟೋಽಪಿ ಫಲಾಭಾವೇ ನ ನಿಯೋಜ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ತಥಾ ಚ ಕರ್ಮಣಾ ಪಿತೃಲೋಕ ಇತಿ ಶ್ರುತಂ ಫಲಂ ತೇಷು ಕಲ್ಪಯಿಷ್ಯತೇ ನೇತ್ಯಾಹ —
ನಾಪೀತಿ ।
ನಿತ್ಯವಿಧಿಪ್ರಕರಣೇ ಪಿತೃಲೋಕವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಶ್ರವಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಫಲಾಭಾವಾಚ್ಚೋದನೈವ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ —
ಚೋದ್ಯಂತೇ ಚೇತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ಫಲಾಂತರಂ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಲ್ಪಕಾಭಾವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ —
ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದಿತಿ ।
ಮುಕ್ತೇರ್ಯತ್ಕಲ್ಪಕಂ ತದೇವ ಫಲಾಂತರಸ್ಯಾಪಿ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯಫಲವಿಷಯತ್ವಾನ್ಮುಕ್ತಿಕಲ್ಪಕತ್ವಮೇವೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ —
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಅನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಚೇನ್ನಿಯೋಜ್ಯಲಾಭಾಯ ನಿತ್ಯೇಷು ಫಲಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯೋ ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಮೋಕ್ಷೇ ವೇತಿ ।
ಅಕಲ್ಪಿತೇ ಸತೀತಿ ಚ್ಛೇದಃ । ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾ ವಿಧೇಃ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ವಿಶ್ವಜಿತೀವ ನಿತ್ಯೇಷು ಮೋಕ್ಷೇ ಫಲೇ ಕಲ್ಪ್ಯಮಾನೇ ಸತಿ ಫಲಿತಮಾಹ —
ನನ್ವೇವಮಿತಿ ।
ಕಥಮಿತ್ಯುಕ್ತಾಮನುಪಪತ್ತಿಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಫಲಂ ಚೇತಿ ।
ಫಲಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯೋಽವತರತಿ ಮೋಕ್ಷಸ್ತು ಸ್ವರೂಪಸ್ಥಿತಿತ್ವೇನಾನುತ್ಪಾದ್ಯತ್ವಾತ್ಫಲಮೇವ ನ ಭವತೀತಿ ಶಂಕತೇ —
ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ।
ನಿಗ್ರಹಮುದ್ಭಾವಯನ್ನುತ್ತರಮಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹಾನಿಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ —
ಕರ್ಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕರ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಮುಕ್ತೇರುಪೇತ್ಯೋಕ್ತಂ ತದೇವಾಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ —
ಕರ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಚೇತಿ ।
ಫಲತ್ವೇಽಪಿ ಕರ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವಂ ನ ಮುಕ್ತೇರಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ದೋಷಂ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಚೋದಯತಿ —
ಅಥೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿರೋಧೇನ ಪ್ರತಿವಿಧತ್ತೇ —
ನಿತ್ಯಾನಾಮಿತಿ ।
ಫಲತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವೇಽನಂಗೀಕೃತೇ ಕಥಂ ವ್ಯಾಘಾತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ವಿಶೇಷೋಽರ್ಥಗತ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಫಲತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಾನಂಗೀಕಾರೇ ವ್ಯಾಘಾತಮುಕ್ತ್ವಾ ವೈಪರೀತ್ಯೇಽಪಿ ತಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ —
ಅಫಲಂ ಚೇತಿ ।
ಆದ್ಯಂ ವ್ಯಾಘಾತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ನಿತ್ಯಾನಾಮಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ವ್ಯಾಘಾತಂ ಪರಿಹರನ್ನಾಶಂಕತೇ —
ಜ್ಞಾನವದಿತಿ ಚೇದಿತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಯಥೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವಿಘಟಯತಿ —
ನೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷವ್ಯವಧಿಭೂತಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಾನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ತೇನಾಕ್ರಿಯಮಾಣೋಽಪಿ ತತ್ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಪದೇಶಭಾಗ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಅಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ —
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಯತ್ಕರ್ಮಣಾ ನಿವರ್ತ್ಯೇತ ತನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ವ್ಯವಧಾನಾಂತರಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ನ ತು ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ವ್ಯವಧಾನಧ್ವಂಸೇ ಕರ್ಮಣೋಽಪ್ರವೇಶೇಽಪಿ ಮುಕ್ತಾವೇವ ತತ್ಪ್ರವೇಶಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ —
ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ನಿತ್ಯಕರ್ಮನಿವರ್ತ್ಯಂ ವ್ಯವಧಾನಾಂತರಂ ಮಾ ಭೂದಜ್ಞಾನಮೇವ ತನ್ನಿವರ್ತ್ಯಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ ತಥಾ ಚ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಕರ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಶಕ್ಯಮುಪಚರಿತುಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಅಜ್ಞಾನಮೇವೇತಿ ।
ಕರ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಾದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾನ್ನಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಮಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ —
ನ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಿತಿ ।
ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ —
ಅನಭಿವ್ಯಕ್ತಿರಿತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಮೇವಾಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾಹ —
ಯದೀತಿ ।
ಅನ್ಯತಮೇನ ನಿತ್ಯಾದಿನಾ ವ್ಯಸ್ತೇನ ವಾ ಶ್ರೌತೇನ ಸ್ಮಾರ್ತೇನ ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕರ್ಮಾಜ್ಞಾನಯೋರವಿರೋಧೋ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ ।
ಅಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಂ ಕರ್ಮಣೋ ನಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಂ ಕಿಂತ್ವದೃಷ್ಟಮೇವ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಅಥೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟೇ ಸತ್ಯದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನಾ ನ ನ್ಯಾಯ್ಯೇತಿ ಪರಿಹರತಿ —
ನ ಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಬುದ್ಧಾವಾರೋಪಯತಿ —
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅದೃಷ್ಟೇತಿ ಚ್ಛೇದಃ ।
ಅಸ್ತು ಜ್ಞಾನಾದಜ್ಞಾನಧ್ವಸ್ತಿಃ ಕಿಂತು ಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಿತಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —
ಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ।
ನನು ಕರ್ಮಭಿರವಿರುದ್ಧಮಪಿ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದಿವಿಜ್ಞಾನಮಸ್ತಿ ತಥಾ ಚ ಸಮುಚ್ಚಿತಂ ಜ್ಞಾನಮಜ್ಞಾನಧ್ವಂಸಿ ಭವಿಷ್ಯತಿ ನೇತ್ಯಾಹ —
ಯದವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ।
ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಸಮುಚ್ಚಿತಾನಾಮಸಮುಚ್ಚಿತಾನಾಂ ಚ ಸ್ವರೂಪಸ್ಥಿತೌ ಮೋಕ್ಷೇ ತತ್ಪ್ರತಿಬಂಧಕಾಜ್ಞಾನಧ್ವಸ್ತೌ ವಾ ನಾದೃಷ್ಟಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಿದಾನೀಂ ತತ್ಕಲ್ಪನಾಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಪಿ ದೂಷಯತಿ —
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ನಾಸ್ತಿ ಮೋಕ್ಷೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯೇತದುಕ್ತಾದೇವ ಕಾರಣಾನ್ನ ಭವತಿ । ಕಿಂತ್ವನ್ಯಚ್ಚ ಕಾರಣಂ ತತ್ರಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ದರ್ಶಯಿತುಂ ವಿಚಾರಯತಿ —
ಕಲ್ಪ್ಯೇ ಚೇತಿ ।
ವಿರೋಧಮಭಿನಯತಿ —
ದ್ರವ್ಯೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯತ್ವಾಭಾವಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ —
ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ —
ಕಿಂವೇತಿ ।
ಸಾಮರ್ಥ್ಯವಿಷಯಂ ವಿಶದಯತಿ —
ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ಕಥಮಿಹ ನಿರ್ಣಯಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ —
ಪುರುಷೇತಿ ।
ಕಲ್ಪಯಿತವ್ಯಂ ಫಲಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದೀನಾಮನ್ಯತಮೋ ಹಿ ಕರ್ಮಭಿರವಿರುದ್ಧೋ ವಿಷಯಃ । ತತ್ರೈವ ನಿತ್ಯಕರ್ಮಚೋದನಾನುಪಪತ್ತೇರುಪಶಾಂತತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯಕರ್ಮಫಲತ್ವೇನ ಮೋಕ್ಷಸ್ತದ್ವ್ಯವಧಾನಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿರ್ವಾ ನ ಶಕ್ಯತೇ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ಕರ್ಮಾಜ್ಞಾನಯೋರ್ವಿರೋಧಾಭಾವಾದೃಷ್ಟಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಯಸ್ಮಿನ್ನುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದೌ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ ಕರ್ಮಣಸ್ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣೇ ಮೋಕ್ಷೇ ನ ವ್ಯಾಪಾರಃ । ತಥಾ ಚ ನಿತ್ಯಕರ್ಮವಿಧಿವಶಾತ್ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತಿಸಂಪಾದನಾಯ ಫಲಂ ಚೇತ್ಕಲ್ಪಯಿತವ್ಯಂ ತರ್ಹಿ ತದುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದೀನಾಮನ್ಯತಮಮೇವ ತದವಿರುದ್ಧಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತಿಶಬ್ದಃ ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಪರಿಹಾರಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮೋಕ್ಷ ಏವ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಯಿತವ್ಯಃ ಪಾರಿಶಷ್ಯನ್ಯಾಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಪಾರಿಶೇಷ್ಯೇತಿ ।
ಪಾರಿಶೇಷ್ಯನ್ಯಾಯಮೇವ ವಿಶದಯತಿ —
ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಂ ಸ್ವರ್ಗಪಶುಪುತ್ರಾದೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ತಥಾಽಪಿ ಮೋಕ್ಷಾದನ್ಯದೇವ ನಿತ್ಯಕರ್ಮಫಲಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ತತ್ರಾಽಽಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಪೀತರಕರ್ಮಫಲನಿವೇಶಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —
ಪರಿಶಿಷ್ಟಶ್ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಫಲತ್ವಮೇವ ಕಥಂ ಸಿದ್ಧಂ ತತ್ರಾಽಽಹ —
ಸ ಚೇತಿ ।
ಪರಿಶಷಾಯಾತಮರ್ಥಂ ನಿಗಮಯತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾಸಿದ್ಧ್ಯಾ ದೂಷಯತಿ —
ನೇತಿ ।
ಕರ್ಮಫಲವ್ಯಕ್ತ್ಯಾನಂತ್ಯಮುಕ್ತಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ —
ನ ಹೀತಿ ।
ಫಲವತ್ಫಲಸಾಧನಾನಾಂ ಫಲವಿಷಯೇಚ್ಛಾನಾಂ ಚಾಽಽನಂತ್ಯಂ ಕಥಯತಿ —
ತತ್ಸಾಧನಾನಾಮಿತಿ ।
ತದಾನಂತ್ಯೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ಅನಿಯತೇತಿ ।
ಇಚ್ಛಾದ್ಯಾನಂತ್ಯೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಪುರುಷೇತಿ ।
ಏತಾವತ್ವಂ ನಾಮ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಭಯತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ । ಪುರುಷಸ್ಯೇಷ್ಟಂ ಫಲಂ ಶೋಭನಾಧ್ಯಾಸವಿಷಯಭೂತಂ ತತ್ರ ವಿಷಯಿಣಾಂ ಶೋಭನಾಧ್ಯಾಸೇನ ಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ ।
ಇಚ್ಛಾದ್ಯಾನಂತ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಿಭೇದೇಷು ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ತದಾನಂತ್ಯಮೇಕೈಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಪ್ರಾಣಿನಿ ದರ್ಶಯತಿ —
ಪ್ರತಿಪ್ರಾಣಿ ಚೇತಿ ।
ಇಚ್ಛಾದ್ಯಾನಂತ್ಯೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತದಾನಂತ್ಯಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸಾಧನಾದಿಷ್ವೇತಾವತ್ತ್ವಾಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ತದಾಹ —
ಅಜ್ಞಾತೇ ಚೇತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದಃ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಂ ಶಂಕತೇ —
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ತಾಮೇವ ಶಂಕಾಂ ವಿಶದಯತಿ —
ಸತ್ಯಪೀತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಪರಿಶಿಷ್ಟತ್ವಂ ತದಾಹ —
ಮೋಕ್ಷಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಪರಿಶೇಷಫಲಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶಂಕಿತಂ ಪರಿಶೇಷಂ ದೂಷಯತಿ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅರ್ಥಾಪತ್ತಿಪರಿಶೇಷೌ ಪರಾಕೃತ್ಯಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಪರಾಕರಣಂ ಪ್ರಪಂಚಯಿತುಂ ಪ್ರಸ್ತೌತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾಽಪ್ಯುಪಪತ್ತಿಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ —
ಉತ್ಪತ್ತೀತಿ ।
ನಿತ್ಯಾನಾಮುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಫಲತ್ವೇಽಪಿ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ತತ್ಫಲತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಶಂಕತೇ —
ಚತುರ್ಣಾಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯೋತ್ಪಾದ್ಯತ್ವಂ ದೂಷಯತಿ —
ನ ತಾವದಿತಿ ।
ಉಭಯತ್ರಾತಃಶಬ್ದೋ ನಿತ್ಯತ್ವಪರಾಮರ್ಶೀ ।
ಅಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಅಸಾಧನೇತಿ ।
ತದೇವ ವ್ಯಕ್ತಿರೇಕಮುಖೇನ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಸಾಧನಾತ್ಮಕಂ ಹೀತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಸಂಸ್ಕ್ರಿಯಮಾಣತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ಯೂಪಸ್ತಕ್ಷಣಾಷ್ಟಾಶ್ರೀಕರಣಾಭ್ಯಂಜನಾದಿನಾ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯತೇ ಯಥಾ ಚಾಽಽಹವನೀಯಃ ಸಂಸ್ಕಾರೇಣ ನಿಷ್ಪಾದ್ಯತೇ ನ ತಥಾ ಮೋಕ್ಷೋ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧತ್ವಾನ್ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಕ್ಷಾಂತರಮನುಭಾಷ್ಯ ದಷಯತಿ —
ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏಕತ್ವಂ ಪೂರ್ಣತ್ವಮ್ ।
ಸಾಧನವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಫಲವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯತೀತಿ ಶಂಕತೇ —
ಇತರೈರಿತಿ ।
ಹೇತುವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಸಿದ್ಧೌ ಕಲ್ಪಕಾಭಾವಾತ್ಫಲವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ದೂಷಯತಿ —
ನ ಕರ್ಮತ್ವೇತಿ ।
ನಿಮಿತ್ತಕೃತಹೇತುವೈಲಕ್ಷಣ್ಯವಶಾತ್ಫಲವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ನಿಮಿತ್ತೇತಿ ।
ನಿಮಿತ್ತವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಫಲವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸ್ಯಾನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ —
ನ ಕ್ಷಾಮವತ್ಯಾದಿಭಿರಿತಿ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —
ಯಥಾ ಹೀತಿ ।
ಯಸ್ಯಾಽಽಹಿತಾಗ್ನೇರಗ್ನಿರ್ಗೃಹಾಂದಹೇದಗ್ನಯೇ ಕ್ಷಾಮವತೇ ಪುರೋಡಾಶಮಷ್ಟಾಕಪಾಲಂ ನಿರ್ವಪೇದಿತ್ಯತ್ರ ದಹೇದಿತಿ ವಿಧಿವಿಭಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಯಚ್ಛಬ್ದೋಪಹಿತಯಾ ಗೃಹದಾಹಾಖ್ಯನಿಮಿತ್ತಪರಾಮರ್ಶೇನಾಗ್ನಯೇ ಕ್ಷಾಮವತೇ ಪುರೋಡಾಶಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ಕ್ಷಾಮವತೀ ವಿಧೀಯತೇ । ಯಸ್ಯೋಭಯಂ ಹವಿರಾರ್ತಿಮಾರ್ಚ್ಛೇತ್ಸ ಐಂದ್ರಂ ಪಂಚಶರಾವಮೋದನಂ ನಿರ್ವಪೇದಿತ್ಯತ್ರ ಚಾಽಽರ್ಚ್ಛೇದಿತಿ ವಿಧಿವಿಭಕ್ತ್ಯಾ ನಿರ್ವಪೇದಿತಿ ವಿಧಾಸ್ಯಮಾನನಿರ್ವಾಪನಿಮಿತ್ತಂ ಹವಿರಾರ್ತಿಮನೂದ್ಯ ನಿರ್ವಾಪೋ ವಿಧೀಯತೇ । ಭಿನ್ನೇ ಜುಹೋತಿ ಸ್ಕನ್ನೇ ಜುಹೋತ್ಯಥ ಯಸ್ಯ ಪುರೋಡಾಶೌ ಕ್ಷೀಯತಸ್ತಂ ಯಜ್ಞಂ ವರುಣೋ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ಯದಾ ತದ್ಧವಿಸ್ಸಂತಿಷ್ಠೇತಾಥ ತದೇವ ಹವಿರ್ನಿರ್ವಪೇದ್ಯಜ್ಞೋ ಹಿ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಮಿತಿ ಚ ಭೇದನಾದಿನಿಮಿತ್ತಂ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಮುಕ್ತಂ ನ ಚ ತನ್ಮುಕ್ತಿಫಲಂ ತಥಾ ನಿಮಿತ್ತಭೇದೇಽಪಿ ನ ನಿತ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಮುಕ್ತಿಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ಷಾಮವತ್ಯಾದಿತುಲ್ಯತ್ವಂ ನಿತ್ಯಕರ್ಮಣಾಂ ಕುತೋ ಲಬ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —
ತೈಶ್ಚೇತಿ ।
ಕ್ಷಾಮವತ್ಯಾದಿಭಿರಿತಿ ಯಾವತ್ । ಅವಿಶೇಷೇ ಹೇತುರ್ನೈಮಿತ್ತಿಕತ್ವೇನೇತಿ ।
ತದೇವ ಕಥಮಿತಿ ಚೇತ್ತತ್ರಾಽಽಹ —
ಜೀವನಾದೀತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ತಥೇತಿ ।
ನಿತ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಕರ್ಮಾಂತರಾದ್ವಿಲಕ್ಷಣಮಪಿ ನ ಮೋಕ್ಷಫಲಮಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಆಲೋಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಚಕ್ಷುರಂತರೈರುಲೂಕಾದಿಚಕ್ಷುಷೋ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇಽಪಿ ನ ರಸಾದಿವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —
ರಸಾದೀತಿ ।
ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ತರ್ಹಿ ಕುತ್ರೋಪಯುಜ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —
ಸುದೂರಮಪೀತಿ ।
ಮನುಷ್ಯಾನ್ವಿಹಾಯೋಲೂಕಾದೌ ಗತ್ವಾಽಪೀತಿ ಯಾವತ್ । ಯದ್ವಿಷಯೇ ರೂಪಾದಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಶೇಷೋ ದೂರಸೂಕ್ಷ್ಮಾದಿರತಿಶಯಃ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ಪೂರ್ವವಾದಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಮಾಚಷ್ಟೇ —
ಯತ್ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ತತ್ರೇತಿ ಯಾವತ್ । ತದೇವ ವೃಣೋತಿ —
ನಿರಭಿಸಂಧೇರಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತಂ ಕರ್ಮ ವಿಶಷ್ಟಕಾರ್ಯಕರಮಿತ್ಯತ್ರ ಶತಪಥಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ —
ದೇವಯಾಜೀತಿ ।
ತದಾಹುರಿತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ದೇವಯಾಜಿನಃ ಶ್ರೇಯಾನಿತ್ಯಾದೌ ಕಾಮ್ಯಕರ್ತುರ್ದೇವಯಾಜಿನಃ ಸಕಾಶಾದಾತ್ಮಶುದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್ನಾತ್ಮಯಾಜೀ ಶ್ರೇಯಾನಿತ್ಯಾತ್ಮಯಾಜಿನೋ ವಿಶೇಷಶ್ರವಣಾತ್ಸರ್ವಕ್ರತುಯಾಜಿನಾಮಾತ್ಮಯಾಜೀ ವಿಶಿಷ್ಯತ ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ವಿಶಿಷ್ಟಕಾರ್ಯಾರಂಭಕತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯೇಽಪಿ ವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ವಿಶಿಷ್ಟಕಾರ್ಯಾರಂಭಕತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಹ —
ಯದೇವೇತಿ ।
ನನ್ವಾತ್ಮಯಾಜಿಶಬ್ದೋ ನಿತ್ಯಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾಯಿವಿಷಯೋ ನ ಭವತಿ ।
’ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಚಾಽಽತ್ಮಾನಂ ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಚಾಽಽತ್ಮನಿ ।
ಸಂಪಶ್ಯನ್ನಾತ್ಮಯಾಜೀ ವೈ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಮಧಿಗಚ್ಛತಿ’
ಇತ್ಯತ್ರ ಪರಮಾತ್ಮದರ್ಶನವಿಷಯೇ ತಸ್ಯ ಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾದತ ಆಹ —
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಯದಿ ಸಮಂಪಶ್ಯನ್ಭವೇತ್ತದಾ ಪರೇಣಾಽಽತ್ಮನೈಕೀಭೂತಃ ಸ್ವರಾಡ್ಭವತೀತ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ತುತಿರತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಾ । ಮಹತೀ ಹೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದೇವಾಽಽತ್ಮಯಾಜೀ ಭವತಿ । ನಹಿ ತಸ್ಯ ತದನುಷ್ಠಾನಂ ಪೃಥಗಪೇಕ್ಷತೇ । ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ಪುಣ್ಯಕೃದಿತಿ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರದರ್ಶನವತ್ಯಾತ್ಮಯಾಜಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಗತ್ಯಂತರಮಾಹ —
ಅಥ ವೇತಿ ।
ಭೂತಾ ಯಾ ಪೂರ್ವಸ್ಥಿತಿಸ್ತಾಮಪೇಕ್ಷ್ಯಾಽಽತ್ಮಯಾಜಿಶಬ್ದೋ ವಿದುಷೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ —
ಇದಮಿತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಸ್ಮೃತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ —
ತಥೇತಿ ।
ಗರ್ಭಸಂಬಂಧಿಭಿರ್ಹೋಮೈರ್ಮೌಂಜೀನಿಬಂಧನಾದಿಭಿಶ್ಚ ಬೈಜಿಕಮೇವೈನಃ ಶಮಯತೀತ್ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ನಿತ್ಯಕರ್ಮಣಾಂ ಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥತ್ವಂ ನಿಶ್ಚಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಸ್ಕಾರೋಽಪಿ ಕುತ್ರೋಪಯುಜ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —
ಸಂಸ್ಕೃತಶ್ಚೇತಿ ।
ಯೋ ಹಿ ನಿತ್ಯಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾಯೀ ಸ ತದನುಷ್ಠಾನಜನಿತಾಪೂರ್ವವಶಾತ್ಪರಿಶುದ್ಧಬುದ್ಧಿಃ ಸಮ್ಯಗ್ಧೀಯೋಗ್ಯೋ ಭವತಿ । ‘ಮಹಾಯಜ್ಞೈಶ್ಚ ಯಜ್ಞೈಶ್ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮೀಯಂ ಕ್ರಿಯತೇ ತನುಃ’(ಮ.ಸ್ಮೃ. ೨। ೨೮) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕದಾ ಪುನರೇಷಾ ಸಮ್ಯಗ್ಧೀರುತ್ಪದ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಉತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲಮಾಹ ।
ಸಮಮಿತಿ ।
ಕಥಂ ಪುನಃ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನವತ್ಯಾತ್ಮಯಾಜಿಶಬ್ದ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಕಿಮಿತೀಹ ಭೂತಪೂರ್ವಗತಿರಾಶ್ರಿತೇತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ —
ಜ್ಞಾನಯುಕ್ತಾನಾಮಿತಿ ।
ಐಹಿಕೈರಾಮುಷ್ಮಿಕೈರ್ವಾ ಕರ್ಮಭಿಃ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧೇಃ ಶ್ರವಣಾದಿವಶಾದೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಮುಕ್ತಿಫಲಮುದೇತಿ । ಕರ್ಮ ತು ವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತಮಪಿ ಸಂಸಾರಫಲಮೇವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಯುಕ್ತಮಪಿ ಕರ್ಮ ಬಂಧಾಯೈವೇತ್ಯತ್ರ ನ ಕೇವಲಮುಕ್ತಮೇವ ಕಾರಣಂ ಕಿಂತ್ವನ್ಯಚ್ಚ ತದುಪಪಾದಕಮಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ದರ್ಶಯತಿ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಸಾತ್ತ್ವಿಕೀಂ ಸತ್ತ್ವಗುಣಪ್ರಸೂತಜ್ಞಾನಸಮುಚ್ಚಿತಕರ್ಮಫಲಭೂತಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಅತ್ರ ಹಿ ವಿದ್ಯಾಯುಕ್ತಮಪಿ ಕರ್ಮ ಸಂಸಾರಫಲಮೇವೇತಿ ಸೂಚ್ಯತೇ ।
‘ಏಷ ಸರ್ವಃ ಸಮುದ್ದಿಷ್ಟಸ್ತ್ರಿಪ್ರಕಾರಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ।
ತ್ರಿವಿಧಸ್ತ್ರಿವಿಧಃ ಕರ್ಮಸಂಸಾರಃ ಸಾರ್ವಭೌತಿಕಃ’(ಮ.ಸ್ಮೃ. ೧೨। ೫೧)
ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾದಿತಿ ಚಕಾರಾರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ।
‘ಪ್ರವೃತ್ತಂ ಕರ್ಮ ಸಂಸೇವ್ಯ ದೇವಾನಾಮೇತಿ ಸಾರ್ಷ್ಟಿತಾಮ್’(ಮ.ಸ್ಮೃ. ೧೨। ೯೦)
ಇತಿ ಕರ್ಮಫಲಭೂತದೇವತಾಸದೃಶೈಶ್ವರ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ತದತಿರೇಕೇಣ
‘ನಿವೃತ್ತಂ ಸೇವಮಾನಸ್ತು ಭೂತಾನ್ಯತ್ಯೇತಿ ಪಂಚ ವೈ’(ಮ.ಸ್ಮೃ. ೧೨। ೯೦)
ಇತಿ ಭೂತೇಷ್ವಪ್ಯಯವಚನಾನ್ನ ಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯ ಮುಕ್ತಿಫಲತೇತ್ಯಾಹ —
ದೇವಸಾರ್ಷ್ಟೀತಿ ।
‘ನಿವೃತ್ತಂ ಸೇವಮಾನಸ್ತು ಭೂತಾನ್ಯಪ್ಯೇತಿ ಪಂಚ ವೈ’ ಇತಿ ಪಾಠಾನ್ಮುಕ್ತಿರೇವ ಸಮುಚ್ಚಯಾನುಷ್ಠಾನಾದ್ವಿವಕ್ಷಿತೇತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ —
ಭೂತಾನೀತಿ ।
ಜ್ಞಾನಮೇವ ಮುಕ್ತಿಹೇತುರಿತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಕೋಪನಿಷದ್ವಿರೋಧಾನ್ನಾಯಂ ಪಾಠಃ ಸಾಧೀಯಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವಿಗ್ರಹವತೀ ದೇವತೈವ ನಾಸ್ತಿ ಮಂತ್ರಮಯೀ ಹಿ ಸಾ ದೇವತಾಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಾಲಂಬನಮತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾ ವಿಶ್ವಸೃಜ ಇತ್ಯಾದೇರರ್ಥವಾದತ್ವಾನ್ನ ತದ್ಬಲೇನ ನಿತ್ಯಕರ್ಮಣಾಂ ಮುಕ್ತಿಸಾಧನತ್ವಂ ನಿರಾಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮತ ಆಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಸ್ಯ ಸಂಪಶ್ಯನ್ನಾತ್ಮಯಾಜೀತ್ಯಾದೇರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕಿಂಚ “ಅಕುರ್ವನ್ವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮ ನಿಂದಿತಂ ಚ ಸಮಾಚರನ್ ।
ಪ್ರಸಜ್ಜಂಶ್ಚೇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಷು ನರಃ ಪತನಮೃಚ್ಛತಿ ।(ಯಾ.ಸ್ಮೃ.೩-೨೧೯)
ಶರೀರಜೈಃ ಕರ್ಮದೋಷೈರ್ಯಾತಿ ಸ್ಥಾವರತಾಂ ನರಃ ।
ವಾಚಿಕೈಃ ಪಕ್ಷಿಮೃಗತಾಂ ಮಾನಸೈರಂತ್ಯಜಾತಿತಾಮ್ ।
ಶ್ವಸೂಕರಖರೋಷ್ಟ್ರಾಣಾಂ ಗೋಜಾವಿಮೃಗಪಕ್ಷಿಣಾಮ್ ।
ಚಂಡಾಲಪುಲ್ಕಸಾನಾಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಹಾ ಯೋನಿಮೃಚ್ಛತಿ” ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೈಃ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಫಲಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣಾಪಿ ದರ್ಶನಾದ್ಯಥಾ ತತ್ರ ನಾಭೂತಾರ್ಥವಾದತ್ವಂ ತಥಾ ಯಥೋಕ್ತಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯಾಪಿ ನಾಭೂತಾರ್ಥವಾದತೇತ್ಯಾಹ —
ವಿಹಿತೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ವಂಗಾದಿದೇಶೇ ಛರ್ದಿತಾಶ್ಯಾದಿಪ್ರೇತಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾದಧ್ಯಯನರಹಿತಾನಾಮಪಿ ಸ್ತ್ರೀಶೂದ್ರಾದೀನಾಂ ವೇದೋಚ್ಚಾರಣದರ್ಶನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಗ್ರಹಸದ್ಭಾವಾವಗಮಾಚ್ಚ ನ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥವಾದತೇತ್ಯಾಹ —
ವಾಂತೇತಿ ।
ನನು ಸ್ಥಾವರಾದೀನಾಂ ಶ್ರೌತಸ್ಮಾರ್ತಕರ್ಮಫಲತ್ವಾಭಾವಾನ್ನ ತದ್ದರ್ಶನೇನ ವಚನಾನಾಂ ಭೂತಾರ್ಥತ್ವಂ ಶಕ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮತ ಆಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಸೇವಾದಿದೃಷ್ಟಕಾರಣಸಾಮ್ಯೇಽಪಿ ಫಲವೈಷಮ್ಯೋಪಲಂಭಾದವಶ್ಯಮತೀಂದ್ರಿಯಂ ಕಾರಣಂ ವಾಚ್ಯಮ್ । ನ ಚ ತತ್ರ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀ ವಿಹಾಯಾನ್ಯನ್ಮಾನಮಸ್ತಿ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರೌತಸ್ಮಾರ್ತಕರ್ಮಕೃತಾನ್ಯೇವ ಸ್ಥಾವರಾದೀನಿ ಫಲಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂನಿಹಿತಾಸಂನಿಹಿತೇಷು ಸ್ಥಾವರಾದಿಷು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಯೋರ್ಥಯಾಯೋಗಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರುನ್ನೇಯಾ । ಸ್ಥಾವರಾಣಾಂ ಜೀವಶೂನ್ಯತ್ವಾದಕರ್ಮಫಲತ್ವಮಿತಿ ಕೇಚಿತ್ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ನ ಚೈಷಾಮಿತಿ ।
ಅಸ್ಮದಾದಿವದೇವ ವೃಕ್ಷಾದೀನಾಂ ವೃದ್ಧ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾತ್ಸಜೀವತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಪಶ್ಯಂತಿ ಪಾದಪಾ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗಾಚ್ಚ ತೇಷಾಂ ಕರ್ಮಫಲತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಥಾವರಾದೀನಾಂ ಕರ್ಮಫಲತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾದೀನಾಂ ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಫಲತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ತದಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕರ್ಮವಿಪಾಕಪ್ರಕರಣಸ್ಯಾಭೂತಾರ್ಥವಾದತ್ವಾಭಾವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತೇಽಪಿ ತನ್ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಅಂಗೀಕರೋತಿ —
ಭವತ್ವಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವೈಧರ್ಮ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತಸಿದ್ಧಿರತ ಆಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ವೈಧರ್ಮ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವಮಾತ್ರೇಣ ಕರ್ಮವಿಪಾಕಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ನಾಭೂತಾರ್ಥವಾದತೇತ್ಯಸ್ಯ ನ್ಯಾಯಸ್ಯ ನೈವ ಬಾಧಃ ಸಾಧರ್ಮ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತಾದಪಿ ತತ್ಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ‘ಪ್ರಜಾಪತಿರಾತ್ಮನೋ ವಪಾಮುದಖಿದತ್’ ಇತ್ಯಾದೀನಾಮಭೂತಾರ್ಥವಾದತ್ವಾಭಾವೇ ಕಥಮರ್ಥವಾದಾಧಿಕರಣಂ ಘಟಿಷ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ತದಘಟನಾಯಾಮಪಿ ನಾಸ್ಮಾತ್ಪಕ್ಷಕ್ಷತಿಸ್ತವೈವ ತದಭೂತಾರ್ಥವಾದತ್ವಂ ತ್ಯಜತಸ್ತದ್ವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಕರ್ಮವಿಪಾಕಪ್ರಕರಣಸ್ಯಾರ್ಥವಾದತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾದೀನಾಂ ಕಾಮ್ಯಕರ್ಮಫಲತ್ವಾನ್ನ ಜ್ಞಾನಸಂಯುಕ್ತನಿತ್ಯಕರ್ಮಫಲತ್ವಂ ತತೋ ಮೋಕ್ಷ ಏವ ತತ್ಫಲಮಿತ್ಯತ ಆಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಕಾಮ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ದೇವಸಾರ್ಷ್ಟಿತಾಯಾ ದೇವೈರಿಂದ್ರಾದಿಭಿಸ್ಸಮಾನೈಶ್ವರ್ಯಪ್ರಾಪ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ ‘ಪ್ರವೃತ್ತಂ ಕರ್ಮ ಸಂಸೇವ್ಯ ದೇವಾನಾಮೇತಿ ಸಾರ್ಷ್ಟಿತಾಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನು ವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತಾನಾಂ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಾಣಾಂ ಫಲಂ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಭಾವಶ್ಚೇತ್ಕಥಂ ತಾನಿ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಾನ್ಯಾಸ್ಥೀಯಂತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ಮುಕ್ತಿಫಲತ್ವಾಭಾವಸ್ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಸಾಭಿಸಂಧೀನಾಂ ದೇವತಾಭಾವೇ ಫಲೇಽನುರಾಗವತಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ನಿತ್ಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಶ್ರೌತಾನಿ ಸ್ಮಾರ್ತಾನಿ ಚಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸಂಧ್ಯೋಪಾಸನಪ್ರಭೃತೀನಿ ನಿರಭಿಸಂಧೀನಿ ಫಲಾಭಿಲಾಷವಿಕಲಾನಿ ಪರಮೇಶ್ವರಾರ್ಪಣಬುದ್ಧ್ಯಾ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾನಿ । ಆತ್ಮಶಬ್ದೋ ಮನೋವಿಷಯಃ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ಚಿತ್ತಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ —
ಬ್ರಾಹ್ಮೀತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಕರ್ಮಣಾಂ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವಂ ಕೇಚಿದಾಚಕ್ಷತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಸಂಸ್ಕೃತಬುದ್ಧೀನಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ಪರಂಪರಯಾ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವಂ ಕಥಂ ಸಿದ್ಧವದುಚ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಸ್ತಥೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ನಿರಸ್ತಮಪ್ಯಧಿಕವಿವಕ್ಷಯಾ ಪುನರನುವದತಿ —
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ವಿಷಾದೇರ್ಮಂತ್ರಾದಿಸಹಿತಸ್ಯ ಜೀವನಾದಿಹೇತುತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಿದ್ಧಮತೋ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಕಾರ್ಯಾರಂಭಕತ್ವೇ ವಿರೋಧೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಕರ್ಮಣೋ ವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾಂತರಾರಂಭಕತ್ವಲಕ್ಷಣೋಽರ್ಥಃ ಶಬ್ದೇನೈವ ಗಮ್ಯತೇ ।
ನ ಚ ತತ್ರ ಮಾನಾಂತರಮಸ್ತಿ । ನ ಚ ಸಮುಚ್ಚಿತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ಮೋಕ್ಷಾರಂಭಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ವಾಕ್ಯಮುಪಲಭ್ಯತೇ ತದಭಾವೇ ಕರ್ಮಣಿ ವಿದ್ಯಾಯುಕ್ತೇಽಪಿ ವಿಷದಧ್ಯಾದಿಸಾಧರ್ಮ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯತ್ವೇ ಚ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾನಿತ್ಯತಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
‘ಅಪಾಮ ಸೋಮಮಮೃತಾ ಅಭೂಮ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಯತ್ಕೃತಂ ತದನಿತ್ಯಮಿತ್ಯನುಮಾನಾನುಗೃಹೀತಂ ತದ್ಯಥೇಹೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ತದ್ವಿರೋಧೇನಾರ್ಥವಾದಶ್ರುತೇಃ ಸ್ವಾರ್ಥೇಽಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರುದ್ಧೇಽರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಶ್ರುತೇರ್ನೋಚ್ಯತೇ ಚೇದದ್ವೈತಶ್ರುತೇರಪಿ ಕಥಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರುದ್ಧೇ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —
ಶ್ರುತೇ ತ್ವಿತಿ ।
ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಷಡ್ವಿಧತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗೈಸ್ಸದದ್ವೈತಪರತ್ವೇ ನಿರ್ಧಾರಿತೇ ಸದ್ಭೇದವಿಷಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೇರಾಭಾಸತ್ವಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಾಧಯತಿ —
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದವಿವೇಕಿನಾಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ತದ್ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಥಮಭಾವಿತ್ವೇನ ಪ್ರಬಲಂ ನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಂ ಚ ತಥಾಽಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವಾಽಽಕಾಶಾದೌ ವಿಷಯೇ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯಾಽಽಪ್ತವಾಕ್ಯಾದೇರ್ಮಾನಾಂತರಸ್ಯ ಯಥಾರ್ಥತ್ವೇ ಸತಿ ತದ್ವಿರುದ್ಧಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮವಿವೇಕಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಪ್ಯಾಭಾಸೀಭವತಿ । ತಥೇದಂ ದ್ವೈತವಿಷಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯದ್ವೈತಾಗಮವಿರೋಧೇ ಭವತ್ಯಾಭಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ನಾಮ ಪುರುಷಸ್ಯ ಮನೋಧರ್ಮಸ್ತದ್ವಶಾಚ್ಚೇದದ್ವೈತಶ್ರುತೇರ್ಯಥಾರ್ಥತ್ವಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರತಿಪುರುಷಮನ್ಯಥೈವ ತಾತ್ಪರ್ಯದರ್ಶನಾತ್ತದ್ವಶಾದನ್ಯಥೈವ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ನಿಗಮಯನ್ನುತ್ತರಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಾದರ್ಥ್ಯಮರ್ಥಪರತ್ವಂ ತಥಾತ್ವಂ ಯಾಥಾರ್ಥ್ಯಂ ಶಬ್ದಧರ್ಮಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ತಚ್ಚ ಷಡ್ವಿಧಲಿಂಗಗಮ್ಯಂ ತಥಾ ಚ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪುರುಷಾಭಿಪ್ರಾಯವಶಾನ್ನಾನ್ಯಥಾರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ನ ಹೀತಿ ।
ವಿಚಾರಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಣೋ ಮೋಕ್ಷಾರಂಭಕತ್ವಾಸಂಭವಸ್ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಮಾ ಭೂತ್ಕರ್ಮಣಾಂ ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥತ್ವಂ ಕಿಂ ತಾವತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾರಂಭಂ ನಿಗಮಯತಿ —
ಅತ ಇತಿ ।