ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ತೃತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಅಥ ಹೈನಂ ಭುಜ್ಯುರ್ಲಾಹ್ಯಾಯನಿಃ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ । ಮದ್ರೇಷು ಚರಕಾಃ ಪರ್ಯವ್ರಜಾಮ ತೇ ಪತಂಜಲಸ್ಯ ಕಾಪ್ಯಸ್ಯ ಗೃಹಾನೈಮ ತಸ್ಯಾಸೀದ್ದುಹಿತಾ ಗಂಧರ್ವಗೃಹೀತಾ ತಮಪೃಚ್ಛಾಮ ಕೋಽಸೀತಿ ಸೋಽಬ್ರವೀತ್ಸುಧನ್ವಾಂಗಿರಸ ಇತಿ ತಂ ಯದಾ ಲೋಕಾನಾಮಂತಾನಪೃಚ್ಛಾಮಾಥೈನಮಬ್ರೂಮ ಕ್ವ ಪಾರಿಕ್ಷಿತಾ ಅಭವನ್ನಿತಿ ಕ್ವ ಪಾರಿಕ್ಷಿತಾ ಅಭವನ್ಸ ತ್ವಾ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ಕ್ವ ಪಾರಿಕ್ಷಿತಾ ಅಭವನ್ನಿತಿ ॥ ೧ ॥
ಅಥ ಅನಂತರಮ್ ಉಪರತೇ ಜಾರತ್ಕಾರವೇ, ಭುಜ್ಯುರಿತಿ ನಾಮತಃ, ಲಹ್ಯಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಲಾಹ್ಯಃ ತದಪತ್ಯಂ ಲಾಹ್ಯಾಯನಿಃ, ಪ್ರಪಚ್ಛ ; ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ । ಆದಾವುಕ್ತಮ್ ಅಶ್ವಮೇಧದರ್ಶನಮ್ ; ಸಮಷ್ಟಿವ್ಯಷ್ಟಿಫಲಶ್ಚಾಶ್ವಮೇಧಕ್ರತುಃ, ಜ್ಞಾನಸಮುಚ್ಚಿತೋ ವಾ ಕೇವಲಜ್ಞಾನಸಂಪಾದಿತೋ ವಾ, ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ಪರಾ ಕಾಷ್ಠಾ ; ಭ್ರೂಣಹತ್ಯಾಶ್ವಮೇಧಾಭ್ಯಾಂ ನ ಪರಂ ಪುಣ್ಯಪಾಪಯೋರಿತಿ ಹಿ ಸ್ಮರಂತಿ ; ತೇನ ಹಿ ಸಮಷ್ಟಿಂ ವ್ಯಷ್ಟೀಶ್ಚ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ; ತತ್ರ ವ್ಯಷ್ಟಯೋ ನಿರ್ಜ್ಞಾತಾ ಅಂತರಂಡವಿಷಯಾ ಅಶ್ವಮೇಧಯಾಗಫಲಭೂತಾಃ ; ‘ಮೃತ್ಯುರಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಭವತ್ಯೇತಾಸಾಂ ದೇವತಾನಾಮೇಕೋ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೨ । ೭) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ಮೃತ್ಯುಶ್ಚ ಅಶನಾಯಾಲಕ್ಷಣೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾತ್ಮಾ ಸಮಷ್ಟಿಃ ಪ್ರಥಮಜಃ ವಾಯುಃ ಸೂತ್ರಂ ಸತ್ಯಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ; ತಸ್ಯ ವ್ಯಾಕೃತೋ ವಿಷಯಃ — ಯದಾತ್ಮಕಂ ಸರ್ವಂ ದ್ವೈತಕತ್ವಮ್ , ಯಃ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ ಲಿಂಗಮ್ ಅಮೂರ್ತರಸಃ ಯದಾಶ್ರಿತಾನಿ ಸರ್ವಭೂತಕರ್ಮಾಣಿ, ಯಃ ಕರ್ಮಣಾಂ ಕರ್ಮಸಂಬದ್ಧಾನಾಂ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಪರಾ ಗತಿಃ ಪರಂ ಫಲಮ್ । ತಸ್ಯ ಕಿಯಾನ್ ಗೋಚರಃ ಕಿಯತೀ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಸರ್ವತಃ ಪರಿಮಂಡಲೀಭೂತಾ, ಸಾ ವಕ್ತವ್ಯಾ ; ತಸ್ಯಾಮ್ ಉಕ್ತಾಯಾಮ್ , ಸರ್ವಃ ಸಂಸಾರೋ ಬಂಧಗೋಚರ ಉಕ್ತೋ ಭವತಿ ; ತಸ್ಯ ಚ ಸಮಷ್ಟಿವ್ಯಷ್ಟ್ಯಾತ್ಮದರ್ಶನಸ್ಯ ಅಲೌಕಿಕತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮ್ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾಮಾತ್ಮನೋ ವೃತ್ತಾಂ ಪ್ರಕುರುತೇ ; ತೇನ ಚ ಪ್ರತಿವಾದಿಬುದ್ಧಿಂ ವ್ಯಾಮೋಹಯಿಷ್ಯಾಮೀತಿ ಮನ್ಯತೇ ॥

ಬ್ರಹ್ಮಣಾರಂಭಮೇವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ತದಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ಅಥೇತಿ ।

ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಮಭಿಮುಖೀಕೃತ್ಯ ಭುಜ್ಯುಃ ಸ್ವಸ್ಯ ಪೂರ್ವನಿರ್ವೃತ್ತಾಂ ಕಥಾಂ ಕಥಯಂಸ್ತಾಮವತಾರಯಿತುಮಶ್ವೇಮಧಸ್ವರೂಪಂ ತತ್ಫಲಂ ಚ ವಿಭಜ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ —

ಆದಾವಿತಿ ।

ಋತುರುಕ್ತ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಕ್ರತೋರ್ದ್ವೈವಿಧ್ಯಮಾಹ —

ಜ್ಞಾನೇತಿ ।

ಅಶ್ವಮೇಧಸ್ಯ ದ್ವಿಧಾ ವಿಭಕ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಕರ್ಮೋತ್ಕರ್ಷಮುದ್ಗಿರತಿ —

ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಮಿತಿ ।

ತಸ್ಯ ಪುಣ್ಯಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ —

ಭ್ರೂಣಹತ್ಯೇತಿ ।

ಸಮಷ್ಟಿವ್ಯಷ್ಟಿಫಲಶ್ಚೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —

ತೇನೇತಿ ।

ಅಶ್ವಮೇಧೇನ ಸಹಕರಿಕಾಮನಾಭೇದೇನ ಸಮಷ್ಟಿಂ ಸಮನುಗತರೂಪಾಂ ವ್ಯಷ್ಟೀಶ್ಚ ವ್ಯಾವೃತ್ತರೂಪಾ ದೇವತಾಃ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಾಃ ಪುನರ್ವ್ಯಷ್ಟಯೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯಂತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ಅಗ್ನಿರಾದಿತ್ಯೋ ವಾಯುರಿತ್ಯಾದ್ಯಾ ವ್ಯಷ್ಟಯೋ ದೇವತಾಃ ಸೋಽಗ್ನಿರಭವದಿತ್ಯಾದಾವಂಡಾಂತರ್ವರ್ತಿನ್ಯೋಽಶ್ವಮೇಧಫಲಭೂತಾ ದರ್ಶಿತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಾ ತರ್ಹಿ ಸಮಷ್ಟಿರ್ದೇವತೇತ್ಯುಕ್ತೇ ತತ್ರೈವೋಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —

ಮೃತ್ಯುರಿತಿ ।

ತಾಮೇವ ಸಮಷ್ಟಿರೂಪಾಂ ದೇವತಾಂ ಪ್ರಪಂಚಯಿತುಮಿದಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಪಾತನಿಕಾಂ ಕರೋತಿ —

ಮೃತ್ಯುಶ್ಚೇತಿ ।

ಪ್ರಾಣಾತ್ಮಕಬುದ್ಧಿಧರ್ಮೋಽಶನಾಯಾ ಕಥಂ ಮೃತ್ಯೋರ್ಲಕ್ಷಣಂ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಬುದ್ಧ್ಯಾತ್ಮೇತಿ ।

ತರ್ಹಿ ಬುದ್ಧೇರ್ವ್ಯಷ್ಟಿತ್ವಾನ್ಮೃತ್ಯುರಪಿ ತಥಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಸಮಷ್ಟಿರಿತಿ ।

ಪ್ರಾಗೇವ ವ್ಯಷ್ಟ್ಯುತ್ಪತ್ತೇರುತ್ಪನ್ನತ್ವೇನ ಸಮಷ್ಟಿತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ —

ಪ್ರಥಮಜ ಇತಿ ।

ಸರ್ವಾಶ್ರಯತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ಸೂತ್ರಮಿತಿ ।

ತತ್ರ ವಾಯುರ್ವೈ ಗೌತಮೇತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಸೂಚಯತಿ —

ವಾಯುರಿತಿ ।

ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಪ್ರಥಮಜತ್ವಂ ಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರಥಮಮುತ್ಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಸತ್ಯಮಿತಿ ।

ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯೋಕ್ತಲಕ್ಷಣತ್ವೇಽಪಿ ಕಿಮಾಯಾತಾಂ ಮೃತ್ಯೋರಿತ್ಯಾಶಂಗ್ಯಾಽಽಹ —

ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭ ಇತಿ ।

ಜಗದೇವ ಸಮಷ್ಟಿವ್ಯಷ್ಟಿರೂಪಂ ನ ಸೂತ್ರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯದಾತ್ಮಕಮಿತಿ ।

ದ್ವೈತಂ ವ್ಯಷ್ಟಿರೂಪಮೇಕತ್ವಂ ಸಮಷ್ಟಿರೂಪಂ ತತ್ಸರ್ವಂ ಯದಾತ್ಮಕಂ ತಸ್ಯೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ತಸ್ಯೋಕ್ತಪ್ರಮಾಣತ್ವಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ —

ಯಃ ಸರ್ವೇತಿ ।

ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾನಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ —

ಲಿಂಗಮಿತಿ ।

‘ತ್ಯಸ್ಯ ಹ್ಯೇಷ ರಸಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಮನುಸೃತ್ಯಾಽಽಹ —

ಅಮೂರ್ತೇತಿ ।

ತಸ್ಯ ಸಾಧನಾಶ್ರಯತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ಯದಾಶ್ರಿತಾನೀತಿ ।

ತಸ್ಯೈವ ಫಲಾಶ್ರಯತ್ವಮಾಹ —

ಯಃ ಕರ್ಮಣಾಮಿತಿ ।

ಪರಾ ಗತಿರಿತ್ಯಸ್ಯೈವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಪರಂ ಫಲಮಿತಿ ।

ಏವಂ ಭೂಮಿಕಾಮಾರಚಯ್ಯಾನಂತರಬ್ರಾಹ್ಮಣಮವತಾರಯತಿ —

ತಸ್ಯೇತಿ ।

ಪ್ರಶ್ನಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ —

ಕಿಯತೀತಿ ।

ಸರ್ವತಃ ಪರಿತೋ ಮಂಡಲಭಾವಮಾಸಾದ್ಯ ಸ್ಥಿತೇತಿ ಯಾವತ್ ।

ನನು ಕಿಮಿತಿ ಸಾ ವಕ್ತವ್ಯಾ ತಸ್ಯಾಮುಕ್ತಾಯಾಮಪಿ ವಕ್ತವ್ಯಸಂಸಾರಾವಶೇಷಾದಾಕಾಂಕ್ಷಾವಿಶ್ರಾಂತ್ಯಭಾವಾದತ ಆಹ —

ತಸ್ಯಾಮಿತಿ ।

ಇಯಾನ್ಬಂಧೋ ನಾಧಿಕೋ ನ್ಯೂನೋ ವೇತ್ಯನ್ಯವ್ಯವಚ್ಛೇದೇನ ಬಂಧಪರಿಮಾಣಪರಿಚ್ಛೇದಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮಫಲವ್ಯಾಪ್ತಿರತ್ರೋಚ್ಯತೇ ತತ್ಪರಿಚ್ಛೇದಶ್ಚ ವೈರಾಗ್ಯದ್ವಾರಾ ಮುಕ್ತಿಹೇತುರಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯೈವಂ ಪ್ರವೃತ್ತಾವಪಿ ಕಿಮಿತಿ ಭುಜ್ಯುಃ ಸ್ವಸ್ಯ ಪೂರ್ವನಿರ್ವೃತ್ತಾಂ ಕಥಾಮಾಹೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ಸಮಷ್ಟಿವ್ಯಷ್ಟ್ಯಾತ್ಮದರ್ಶನಸ್ಯಾಲೌಕಿಕತ್ವಪ್ರದರ್ಶನೇನ ವಾ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ತದಾಹ —

ತೇನ ಚೇತಿ ।

ಇತಿ ಮನ್ಯತೇ ಭುಜ್ಯುರಿತಿ ಶೇಷಃ । ಜಲ್ಪೇ ಪರಪರಾಜಯೇನಾಽಽತ್ಮಜಯಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಧಿಷ್ಣ್ಯತ್ವಮಗ್ನೇರುಪಾಸ್ಯತ್ವಮ್ ।