బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
తృతీయోఽధ్యాయఃతృతీయం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
అథ హైనం భుజ్యుర్లాహ్యాయనిః పప్రచ్ఛ । గ్రహాతిగ్రహలక్షణం బన్ధనముక్తమ్ ; యస్మాత్ సప్రయోజకాత్ ముక్తః ముచ్యతే, యేన వా బద్ధః సంసరతి, స మృత్యుః ; తస్మాచ్చ మోక్ష ఉపపద్యతే, యస్మాత్ మృత్యోర్మృత్యురస్తి ; ముక్తస్య చ న గతిః క్వచిత్ — సర్వోత్సాదః నామమాత్రావశేషః ప్రదీపనిర్వాణవదితి చావధృతమ్ । తత్ర సంసరతాం ముచ్యమానానాం చ కార్యకరణానాం స్వకారణసంసర్గే సమానే, ముక్తానామత్యన్తమేవ పునరనుపాదానమ్ — సంసరతాం తు పునః పునరుపాదానమ్ — యేన ప్రయుక్తానాం భవతి, తత్ కర్మ — ఇత్యవధారితం విచారణాపూర్వకమ్ ; తత్క్షయే చ నామావశేషేణ సర్వోత్సాదో మోక్షః । తచ్చ పుణ్యపాపాఖ్యం కర్మ, ‘పుణ్యో వై పుణ్యేన కర్మణా భవతి పాపః పాపేన’ (బృ. ఉ. ౩ । ౨ । ౧౩) ఇత్యవధారితత్వాత్ ; ఎతత్కృతః సంసారః । తత్ర అపుణ్యేన స్థావరజఙ్గమేషు స్వభావదుఃఖబహులేషు నరకతిర్యక్ప్రేతాదిషు చ దుఃఖమ్ అనుభవతి పునః పునర్జాయమానః మ్రియమాణశ్చ ఇత్యేతత్ రాజవర్త్మవత్ సర్వలోకప్రసిద్ధమ్ । యస్తు శాస్త్రీయః పుణ్యో వై పుణ్యేన కర్మణా భవతి, తత్రైవ ఆదరః క్రియత ఇహ శ్రుత్యా । పుణ్యమేవ చ కర్మ సర్వపురుషార్థసాధనమితి సర్వే శ్రుతిస్మృతివాదాః । మోక్షస్యాపి పురుషార్థత్వాత్ తత్సాధ్యతా ప్రాప్తా ; యావత్ యావత్ పుణ్యోత్కర్షః తావత్ తావత్ ఫలోత్కర్షప్రాప్తిః ; తస్మాత్ ఉత్తమేన పుణ్యోత్కర్షేణ మోక్షో భవిష్యతీత్యశఙ్కా స్యాత్ ; సా నివర్తయితవ్యా । జ్ఞానసహితస్య చ ప్రకృష్టస్య కర్మణ ఎతావతీ గతిః, వ్యాకృతనామరూపాస్పదత్వాత్ కర్మణః తత్ఫలస్య చ ; న తు అకార్యే నిత్యే అవ్యాకృతధర్మిణి అనామరూపాత్మకే క్రియాకారకఫలస్వభావవర్జితే కర్మణో వ్యాపారోఽస్తి ; యత్ర చ వ్యాపారః స సంసార ఎవ ఇత్యస్యార్థస్య ప్రదర్శనాయ బ్రాహ్మణమారభ్యతే ॥

బ్రాహ్మణాన్తరమవతార్య వృత్తం కీర్తయతి —

అథేత్యాదినా ।

ఉక్తమేవ తస్య మృత్యుత్వం వ్యక్తీకరోతి —

యస్మాదితి ।

అగ్నిర్వై మృత్యురిత్యాదావుక్తం స్మారయతి —

తస్మాదితి ।

యత్రాయమిత్యాదావుక్తమనుద్రవతి —

ముక్తస్య చేతి ।

యత్రాస్యేత్యాదౌ నిర్ణీతమనుభాషతే —

తత్రేతి ।

పూర్వబ్రాహ్మణస్థో గ్రన్థః సప్తమ్యర్థః । తస్య చావధారితమిత్యనేన సంబన్ధః । సంసరతాం ముచ్యమానానాం చ యాని కార్యకరణాని తేషామితి వైయధికరణ్యమ్ । అనుపాదానముపాదానమిత్యుభయత్ర కార్యకరణానామితి సంబన్ధః ।

కర్మణో భావాభావాభ్యాం బన్ధమోక్షావుక్తౌ తత్రాభావద్వారా కర్మణో మోక్షహేతుత్వం స్ఫుటయతి —

తత్క్షయే చేతి ।

తస్య భావద్వారా బన్ధహేతుత్వం ప్రకటయతి —

తచ్చేతి ।

పుణ్యపాపయోరుభయోరపి సంసారఫలత్వావిశేషాత్పుణ్యఫలవత్పాపఫలమప్యత్ర వక్తవ్యమన్యథా తతో విరాగాయోగాదిత్యాశఙ్క్య వర్తిష్యమాణస్య తాత్పర్యం వక్తుం భూమికాం కరోతి —

తత్రేతి ।

పుణ్యేష్వపుణ్యేషు చ నిర్ధారణార్థా సప్తమీ । స్వభావదుఃఖబహులేష్విత్యుభయతః సంబధ్యతే । తర్హి పుణ్యఫలమపి సర్వలోకప్రసిద్ధత్వాన్నాత్ర వక్తవ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

యస్త్వితి ।

శాస్త్రీయం సుఖానుభవమితి శేషః ।

ఇహేతి బ్రాహ్మణోక్తిః శాస్త్రీయం కర్మ సర్వమపి సంసారఫలమేవేతి వక్తుం బ్రాహ్మణమిత్యుక్త్వా శఙ్కోత్తరత్వేనాపి తదవతారయతి —

పుణ్యమేవేత్యాదినా ।

మోక్షస్య పుణ్యసాధ్యత్వం విధాన్తరేణ సాధయతి —

యావద్యావదితి ।

కథం తస్యా నివర్తనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

జ్ఞానసహితస్యేతి ।

సముచ్చితమపి కర్మ సంసారఫలమేవేత్యత్ర హేతుమాహ —

వ్యాకృతేతి ।

మోక్షేఽపి స్వర్గాదావివ పురుషార్థత్వావిశేషాత్కర్మణో వ్యాపారః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

న త్వితి ।

అకార్యత్వముత్పత్తిహీనత్వమ్ । నిత్యత్వం నాశశూన్యత్వమ్ । అవ్యాకృతధర్మిత్వం వ్యాకృతనామరూపరాహిత్యమ్ ।

’అశబ్దమస్పర్శమ్’ ఇత్యాది శ్రుతిమాశ్రిత్యాఽఽహ —

అనామేతి ।

’నిష్కలం నిష్క్రియమ్’ ఇత్యాదిశ్రుతిమాశ్రిత్యాఽఽహ —

క్రియేతి ।

చతుర్విధక్రియాఫలవిలక్షణే మోక్షే కర్మణో వ్యాపారో న సంభవతీతి భావః ।

నన్వా స్థాణోరా చ ప్రజాపతేః సర్వత్ర కర్మవ్యాపారాత్కథం మోక్షే ప్రజాపతిభావలక్షణే తద్వ్యాపారో నాస్తి తత్రాఽఽహ —

యత్ర చేతి ।

కర్మఫలస్య సర్వస్య సంసారత్వమేవేతి కుతః సిధ్యతి తత్రాఽఽహ —

ఇత్యస్యేతి ।