విద్యాసహితమపి కర్మ సంసారఫలం విద్యైవ మోక్షార్థేతిస్వపక్షశుద్ధ్యర్థం విచారన్పూర్వపక్షయతి —
యత్త్వితి ।
యథా కేవలం విషదధ్యాది మరణజ్వరాదికరమపి మన్త్రశర్కరాదియుక్తం జీవనపుష్ట్యాద్యారభతే తథా స్వతో బన్ధఫలమపి కర్మ ఫలాభిలాషమన్తరేణానుష్ఠితం విద్యాసముచ్చితం మోక్షాయ క్షమమిత్యర్థః ।
ముక్తేః సాధ్యత్వాఙ్గీకారే సముచ్చితకర్మసాధ్యత్వం స్యాన్న తు తస్యాః సాధ్యత్వం ధీమాత్రాయత్తత్వాదిత్యుత్తరమాహ —
తన్నేతి ।
హేతుమేవ సాధయతి —
బన్ధనేతి ।
కిం తద్బన్ధనం తదాహ —
బన్ధనం చేతి ।
అవిద్యానాశోఽపి కర్మారభ్యో భవిష్యతీతి చేన్నేత్యాహ —
అవిద్యాయాశ్చేతి ।
మోక్షో న కర్మసాధ్యోఽవిద్యాస్తమయత్వాద్రాజ్జ్వవిద్యాస్తమయవదిత్యర్థః ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
దృష్టవిషయత్వచ్చేతి ।
న కర్మసాధ్యా ముక్తిరితి శేషః ।
తదేవ స్పష్టయతి —
ఉత్పత్తీతి ।
ఉక్తమేవ కర్మసామర్థ్యవిషయమన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం సాధయతి —
ఉత్పాదయితుమితి ।
అపసిద్ధ్వత్వాదితి చ్ఛేదః ।
ఉత్పత్త్యాదీనామన్యతమత్వాన్మోక్షస్యాపి కర్మసామర్థ్యవిషయతా స్యాదితి చేన్నేత్యాహ —
న చేతి ।
నిత్యత్వాదాత్మత్వాత్కూటస్థత్వాన్నిత్యశుద్ధత్వాన్నిర్గుణత్వాచ్చేత్యర్థః ।
ఆత్మభూతో యథోక్తో మోక్షస్తర్హి కిమితి సర్వేషాం న ప్రథత ఇత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అవిద్యేతి ।
ఉక్తం కర్మసామర్థ్యం పూర్వవాద్యఙ్గీకరోతి —
బాఢమితి ।
అఙ్గీకారమేవ స్ఫోరయతి —
భవత్వితి ।
ఎవంస్వభావతోత్పాదనాదౌ సమర్థతా ।
కా తర్హి విప్రతిపత్తిస్తత్రాఽఽహ —
విద్యాసంయుక్తస్యేతి ।
అన్యథా స్వభావశ్చతుర్విధక్రియాఫలవిలక్షణేఽపి మోక్షో సమర్థతేతి యావత్ ।
ఉత్పత్త్యాదౌ సమర్థస్య కర్మణో విద్యాసంయుక్తస్య తద్విలక్షణేఽపి మోక్షే సామర్థ్యమస్తీత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ —
దృష్టం హీతి ।
ఉక్తదృష్టాన్తవశాత్కర్మణోఽపి కేవలస్య సంసారఫలస్య విద్యాసంయోగాన్ముక్తిఫలత్వమపి స్యాదిత్యాహ —
తథేతి ।
సమాధత్తే —
నేత్యాదినా ।
అతీన్ద్రియత్వాత్కర్మణో ముక్తిసాధనత్వే ప్రత్యక్షాద్యసంభవేఽప్యర్థాపత్తిరస్తీతి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
నిత్యేషు కర్మసు మోక్షాతిరిక్తస్య ఫలస్య శ్రుతస్యాభావే సతి తదుపలభ్యమానచోదనాయా మోక్షఫలత్వం వినాఽనుపపత్తిస్తేషాం తత్సాధనత్వే మానమిత్యర్థః ।
నను ‘విశ్వజితా యజేతే' త్యత్ర యాగకర్తవ్యతారూపో నియోగోఽవగమ్యతే తస్య నియోజ్యసాపేక్షత్వాత్ ‘స స్వర్గః స్యాత్సర్వాన్ప్రత్యవిశిష్టత్వాది’ తి న్యాయేన స్వర్గకామో నియోజ్యోఽఙ్గీకృతస్తథా నిత్యేష్వపి కర్మసు భవిష్యతి స్వర్గో నియోజ్యవిశేషణమత ఆహ —
న హీతి ।
జీవఞ్జుహుయాదితి జీవనవిశిష్టస్య నియోజ్యస్య లాభాన్న నిత్యేషు స్వర్గో నియోజ్యవిశషణమిత్యర్థః ।
నను జీవనవిశిష్టోఽపి ఫలాభావే న నియోజ్యః స్యాత్తథా చ కర్మణా పితృలోక ఇతి శ్రుతం ఫలం తేషు కల్పయిష్యతే నేత్యాహ —
నాపీతి ।
నిత్యవిధిప్రకరణే పితృలోకవాక్యస్యాశ్రవణాదిత్యర్థః ।
తర్హి ఫలాభావాచ్చోదనైవ మా భూదితి చేన్నేత్యాహ —
చోద్యన్తే చేతి ।
తథాఽపి ఫలాన్తరం కల్ప్యతామిత్యాశఙ్క్య కల్పకాభావాన్మైవమిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
పారిశేష్యాదితి ।
ముక్తేర్యత్కల్పకం తదేవ ఫలాన్తరస్యాపి కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్య తస్య నిరతిశయఫలవిషయత్వాన్ముక్తికల్పకత్వమేవేత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
అన్యథేతి ।
అనుపపత్త్యా చేన్నియోజ్యలాభాయ నిత్యేషు ఫలం కల్ప్యతే కథం తర్హి విశ్వజిన్న్యాయో న ప్రాప్నోతీతి సిద్ధాన్తీ ప్రత్యాహ —
నన్వితి ।
ఉక్తమేవ వివృణోతి —
మోక్షే వేతి ।
అకల్పితే సతీతి చ్ఛేదః । శ్రుతార్థాపత్త్యా విధేః శ్రుతస్య ప్రవర్తకత్వానుపపత్త్యేతి యావత్ ।
విశ్వజితీవ నిత్యేషు మోక్షే ఫలే కల్ప్యమానే సతి ఫలితమాహ —
నన్వేవమితి ।
కథమిత్యుక్తామనుపపత్తిమేవ స్ఫుటయతి —
ఫలం చేతి ।
ఫలకల్పనాయాం విశ్వజిన్న్యాయోఽవతరతి మోక్షస్తు స్వరూపస్థితిత్వేనానుత్పాద్యత్వాత్ఫలమేవ న భవతీతి శఙ్కతే —
మోక్ష ఇతి ।
నిగ్రహముద్భావయన్నుత్తరమాహ —
నేతి ।
ప్రతిజ్ఞాహానిం ప్రకటయతి —
కర్మేత్యాదినా ।
కర్మకార్యత్వం ముక్తేరుపేత్యోక్తం తదేవాయుక్తమిత్యాహ —
కర్మకార్యత్వే చేతి ।
ఫలత్వేఽపి కర్మకార్యత్వం న ముక్తేరస్తీత్యుక్తం దోషం పరిహర్తుం చోదయతి —
అథేతి ।
ప్రతిజ్ఞావిరోధేన ప్రతివిధత్తే —
నిత్యానామితి ।
ఫలత్వమఙ్గీకృత్య కార్యత్వేఽనఙ్గీకృతే కథం వ్యాఘాత ఇత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
విశేషోఽర్థగత ఇతి శేషః ।
ఫలత్వమఙ్గీకృత్య కార్యత్వానఙ్గీకారే వ్యాఘాతముక్త్వా వైపరీత్యేఽపి తం వ్యుత్పాదయతి —
అఫలం చేతి ।
ఆద్యం వ్యాఘాతం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
నిత్యానామితి ।
దృష్టాన్తేన వ్యాఘాతం పరిహరన్నాశఙ్కతే —
జ్ఞానవదితి చేదితి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
యథేతి ।
దృష్టాన్తం విఘటయతి —
నేతి ।
జ్ఞానస్య మోక్షవ్యవధిభూతాజ్ఞాననివర్తకత్వాన్మోక్షస్తేనాక్రియమాణోఽపి తత్కార్యమితి వ్యపదేశభాగ్భవతీత్యర్థః ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
అజ్ఞానేతి ।
దార్ష్టాన్తికం నిరాచష్టే —
న త్వితి ।
యత్కర్మణా నివర్త్యేత తన్మోక్షస్య వ్యవధానాన్తరం కల్పయితుం న తు శక్యమితి సంబన్ధః ।
వ్యవధానధ్వంసే కర్మణోఽప్రవేశేఽపి ముక్తావేవ తత్ప్రవేశః స్యాదితి చేన్నేత్యాహ —
నిత్యత్వాదితి ।
నిత్యకర్మనివర్త్యం వ్యవధానాన్తరం మా భూదజ్ఞానమేవ తన్నివర్త్యం భవిష్యతి తథా చ మోక్షస్య కర్మకార్యత్వం శక్యముపచరితుమితి శఙ్కతే —
అజ్ఞానమేవేతి ।
కర్మణో జ్ఞానాద్విలక్షణత్వాన్నాజ్ఞాననివర్తకత్వమిత్యుత్తరమాహ —
న విలక్షణత్వాదితి ।
వైలక్షణ్యమేవ ప్రకటయతి —
అనభివ్యక్తిరితి ।
ఇతశ్చ జ్ఞాననివర్త్యమేవాజ్ఞానమిత్యాహ —
యదీతి ।
అన్యతమేన నిత్యాదినా వ్యస్తేన వా శ్రౌతేన స్మార్తేన వేత్యర్థః । కర్మాజ్ఞానయోరవిరోధో హేత్వర్థః ।
అజ్ఞాననివర్తకత్వం కర్మణో నాన్వయవ్యతిరేకసిద్ధం కిన్త్వదృష్టమేవ కల్ప్యమితి శఙ్కతే —
అథేతి ।
దృష్టే సత్యదృష్టకల్పనా న న్యాయ్యేతి పరిహరతి —
న జ్ఞానేనేతి ।
ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తేన బుద్ధావారోపయతి —
యథేత్యాదినా ।
అదృష్టేతి చ్ఛేదః ।
అస్తు జ్ఞానాదజ్ఞానధ్వస్తిః కిన్తు కర్మసముచ్చితాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
జ్ఞానేనేతి ।
నను కర్మభిరవిరుద్ధమపి హిరణ్యగర్భాదివిజ్ఞానమస్తి తథా చ సముచ్చితం జ్ఞానమజ్ఞానధ్వంసి భవిష్యతి నేత్యాహ —
యదవిరుద్ధమితి ।
నిత్యానాం కర్మణాం సముచ్చితానామసముచ్చితానాం చ స్వరూపస్థితౌ మోక్షే తత్ప్రతిబన్ధకాజ్ఞానధ్వస్తౌ వా నాదృష్టం సామర్థ్యం కల్ప్యమిత్యుక్తమిదానీం తత్కల్పనామఙ్గీకృత్యాపి దూషయతి —
కిఞ్చేతి ।
కర్మణాం నాస్తి మోక్షే సామర్థ్యమిత్యేతదుక్తాదేవ కారణాన్న భవతి । కిన్త్వన్యచ్చ కారణం తత్రాస్తీత్యర్థః ।
తదేవ దర్శయితుం విచారయతి —
కల్ప్యే చేతి ।
విరోధమభినయతి —
ద్రవ్యేతి ।
కార్యత్వాభావం సమర్థయతే —
యస్మిన్నితి ।
పక్షాన్తరమాహ —
కింవేతి ।
సామర్థ్యవిషయం విశదయతి —
యచ్చేతి ।
కథమిహ నిర్ణయస్తత్రాఽఽహ —
పురుషేతి ।
కల్పయితవ్యం ఫలమితి సంబన్ధః । ఉత్పత్త్యాదీనామన్యతమో హి కర్మభిరవిరుద్ధో విషయః । తత్రైవ నిత్యకర్మచోదనానుపపత్తేరుపశాన్తత్వాన్నిత్యకర్మఫలత్వేన మోక్షస్తద్వ్యవధానాజ్ఞాననివృత్తిర్వా న శక్యతే కల్పయితుమ్ । కర్మాజ్ఞానయోర్విరోధాభావాదృష్టం సామర్థ్యం యస్మిన్నుత్పత్త్యాదౌ తద్విషయత్వాచ్చ కర్మణస్తద్విలక్షణే మోక్షే న వ్యాపారః । తథా చ నిత్యకర్మవిధివశాత్పురుషప్రవృత్తిసంపాదనాయ ఫలం చేత్కల్పయితవ్యం తర్హి తదుత్పత్త్యాదీనామన్యతమమేవ తదవిరుద్ధం కల్ప్యమిత్యర్థః । ఇతిశబ్దః శ్రుతార్థాపత్తిపరిహారసమాప్త్యర్థః ।
మోక్ష ఎవ నిత్యానాం కర్మణాం ఫలత్వేన కల్పయితవ్యః పారిశష్యన్యాయాదితి శఙ్కతే —
పారిశేష్యేతి ।
పారిశేష్యన్యాయమేవ విశదయతి —
సర్వేషామితి ।
సర్వం స్వర్గపశుపుత్రాదీతి యావత్ ।
తథాఽపి మోక్షాదన్యదేవ నిత్యకర్మఫలం కిం న స్యాత్తత్రాఽఽహ —
న చేతి ।
మోక్షస్యాపీతరకర్మఫలనివేశమాశఙ్క్యాఽఽహ —
పరిశిష్టశ్చేతి ।
తస్య ఫలత్వమేవ కథం సిద్ధం తత్రాఽఽహ —
స చేతి ।
పరిశషాయాతమర్థం నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
పారిశేష్యాసిద్ధ్యా దూషయతి —
నేతి ।
కర్మఫలవ్యక్త్యానన్త్యముక్తం వ్యనక్తి —
న హీతి ।
ఫలవత్ఫలసాధనానాం ఫలవిషయేచ్ఛానాం చాఽఽనన్త్యం కథయతి —
తత్సాధనానామితి ।
తదానన్త్యే హేతుమాహ —
అనియతేతి ।
ఇచ్ఛాద్యానన్త్యే హేత్వన్తరమాహ —
పురుషేతి ।
ఎతావత్వం నామ నాస్తీత్యుభయత్ర సంబన్ధః । పురుషస్యేష్టం ఫలం శోభనాధ్యాసవిషయభూతం తత్ర విషయిణాం శోభనాధ్యాసేన ప్రయుక్తత్వాదితి హేత్వర్థః ।
ఇచ్ఛాద్యానన్త్యం ప్రాణిభేదేషు దర్శయిత్వా తదానన్త్యమేకైకస్మిన్నపి ప్రాణిని దర్శయతి —
ప్రతిప్రాణి చేతి ।
ఇచ్ఛాద్యానన్త్యే ఫలితమాహ —
తదానన్త్యాచ్చేతి ।
సాధనాదిష్వేతావత్త్వాజ్ఞానేఽపి కిం స్యాత్తదాహ —
అజ్ఞాతే చేతి ।
ఇతిశబ్దః పారిశేష్యానుపపత్తిసమాప్త్యర్థః ।
ప్రకారాన్తరేణ పారిశేష్యం శఙ్కతే —
కర్మేతి ।
తామేవ శఙ్కాం విశదయతి —
సత్యపీతి ।
తథాఽపి కథం మోక్షస్య పరిశిష్టత్వం తదాహ —
మోక్షస్త్వితి ।
పరిశేషఫలమాహ —
తస్మాదితి ।
శఙ్కితం పరిశేషం దూషయతి —
నేత్యాదినా ।
అర్థాపత్తిపరిశేషౌ పరాకృత్యార్థాపత్తిపరాకరణం ప్రపఞ్చయితుం ప్రస్తౌతి —
తస్మాదితి ।
అన్యథాఽప్యుపపత్తిం ప్రకటయతి —
ఉత్పత్తీతి ।
నిత్యానాముత్పత్త్యాదిఫలత్వేఽపి మోక్షస్య తత్ఫలత్వం సిధ్యతీతి శఙ్కతే —
చతుర్ణామితి ।
తత్ర మోక్షస్యోత్పాద్యత్వం దూషయతి —
న తావదితి ।
ఉభయత్రాతఃశబ్దో నిత్యత్వపరామర్శీ ।
అసంస్కార్యత్వే హేత్వన్తరమాహ —
అసాధనేతి ।
తదేవ వ్యక్తిరేకముఖేన వివృణోతి —
సాధనాత్మకం హీతి ।
ఇతశ్చ మోక్షస్యాసంస్క్రియమాణత్వమిత్యాహ —
న చేతి ।
యథా యూపస్తక్షణాష్టాశ్రీకరణాభ్యఞ్జనాదినా సంస్క్రియతే యథా చాఽఽహవనీయః సంస్కారేణ నిష్పాద్యతే న తథా మోక్షో నిత్యశుద్ధత్వాన్నిర్గుణత్వాచ్చేత్యర్థః ।
పక్షాన్తరమనుభాష్య దషయతి —
పారిశేష్యాదిత్యాదినా ।
ఎకత్వం పూర్ణత్వమ్ ।
సాధనవైలక్షణ్యం ఫలవైలక్షణ్యం కల్పయతీతి శఙ్కతే —
ఇతరైరితి ।
హేతువైలక్షణ్యాసిద్ధౌ కల్పకాభావాత్ఫలవైలక్షణ్యాసిద్ధిరితి దూషయతి —
న కర్మత్వేతి ।
నిమిత్తకృతహేతువైలక్షణ్యవశాత్ఫలవైలక్షణ్యసిద్ధిరితి శఙ్కతే —
నిమిత్తేతి ।
నిమిత్తవైలక్షణ్యం ఫలవైలక్షణ్యస్యానిమిత్తమితి పరిహరతి —
న క్షామవత్యాదిభిరితి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి —
యథా హీతి ।
యస్యాఽఽహితాగ్నేరగ్నిర్గృహాన్దహేదగ్నయే క్షామవతే పురోడాశమష్టాకపాలం నిర్వపేదిత్యత్ర దహేదితి విధివిభక్త్యా ప్రసిద్ధార్థయచ్ఛబ్దోపహితయా గృహదాహాఖ్యనిమిత్తపరామర్శేనాగ్నయే క్షామవతే పురోడాశమిత్యాదినా క్షామవతీ విధీయతే । యస్యోభయం హవిరార్తిమార్చ్ఛేత్స ఐన్ద్రం పఞ్చశరావమోదనం నిర్వపేదిత్యత్ర చాఽఽర్చ్ఛేదితి విధివిభక్త్యా నిర్వపేదితి విధాస్యమాననిర్వాపనిమిత్తం హవిరార్తిమనూద్య నిర్వాపో విధీయతే । భిన్నే జుహోతి స్కన్నే జుహోత్యథ యస్య పురోడాశౌ క్షీయతస్తం యజ్ఞం వరుణో గృహ్ణాతి యదా తద్ధవిస్సన్తిష్ఠేతాథ తదేవ హవిర్నిర్వపేద్యజ్ఞో హి యజ్ఞస్య ప్రాయశ్చిత్తమితి చ భేదనాదినిమిత్తం ప్రాయశ్చిత్తముక్తం న చ తన్ముక్తిఫలం తథా నిమిత్తభేదేఽపి న నిత్యం కర్మ ముక్తిఫలమిత్యర్థః ।
క్షామవత్యాదితుల్యత్వం నిత్యకర్మణాం కుతో లబ్ధమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తైశ్చేతి ।
క్షామవత్యాదిభిరితి యావత్ । అవిశేషే హేతుర్నైమిత్తికత్వేనేతి ।
తదేవ కథమితి చేత్తత్రాఽఽహ —
జీవనాదీతి ।
దార్ష్టాన్తికం స్పష్టయతి —
తథేతి ।
నిత్యం కర్మ కర్మాన్తరాద్విలక్షణమపి న మోక్షఫలమిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ —
ఆలోకస్యేతి ।
చక్షురన్తరైరులూకాదిచక్షుషో వైలక్షణ్యేఽపి న రసాదివిషయత్వమిత్యత్ర హేతుమాహ —
రసాదీతి ।
వైలక్షణ్యం తర్హి కుత్రోపయుజ్యతే తత్రాఽఽహ —
సుదూరమపీతి ।
మనుష్యాన్విహాయోలూకాదౌ గత్వాఽపీతి యావత్ । యద్విషయే రూపాదావిత్యర్థః । విశేషో దూరసూక్ష్మాదిరతిశయః ।
దార్ష్టాన్తికం పూర్వవాదానువాదపూర్వకమాచష్టే —
యత్పునరిత్యాదినా ।
తత్తత్రేతి యావత్ । తదేవ వృణోతి —
నిరభిసన్ధేరితి ।
విద్యాసంయుక్తం కర్మ విశష్టకార్యకరమిత్యత్ర శతపథశ్రుతిం ప్రమాణయతి —
దేవయాజీతి ।
తదాహురిత్యుపక్రమ్య దేవయాజినః శ్రేయానిత్యాదౌ కామ్యకర్తుర్దేవయాజినః సకాశాదాత్మశుద్ధ్యర్థం కర్మ కుర్వన్నాత్మయాజీ శ్రేయానిత్యాత్మయాజినో విశేషశ్రవణాత్సర్వక్రతుయాజినామాత్మయాజీ విశిష్యత ఇతి స్మృతేశ్చ విశిష్టస్య కర్మణో విశిష్టకార్యారమ్భకత్వమవిరుద్ధమిత్యర్థః ।
ఛాన్దోగ్యేఽపి విద్యాసంయుక్తస్య కర్మణో విశిష్టకార్యారమ్భకత్వం దృష్టమిత్యాహ —
యదేవేతి ।
నన్వాత్మయాజిశబ్దో నిత్యకర్మానుష్ఠాయివిషయో న భవతి ।
’సర్వభూతేషు చాఽఽత్మానం సర్వభూతాని చాఽఽత్మని ।
సంపశ్యన్నాత్మయాజీ వై స్వారాజ్యమధిగచ్ఛతి’
ఇత్యత్ర పరమాత్మదర్శనవిషయే తస్య ప్రయుక్తత్వాదత ఆహ —
యస్త్వితి ।
యది సమమ్పశ్యన్భవేత్తదా పరేణాఽఽత్మనైకీభూతః స్వరాడ్భవతీత్యాత్మజ్ఞానస్తుతిరత్ర వివక్షితా । మహతీ హీయం బ్రహ్మవిద్యా యద్బ్రహ్మవిదేవాఽఽత్మయాజీ భవతి । నహి తస్య తదనుష్ఠానం పృథగపేక్షతే । బ్రహ్మవిత్పుణ్యకృదితి చ వక్ష్యతీత్యర్థః ।
పరదర్శనవత్యాత్మయాజిశబ్దస్య గత్యన్తరమాహ —
అథ వేతి ।
భూతా యా పూర్వస్థితిస్తామపేక్ష్యాఽఽత్మయాజిశబ్దో విదుషీత్యర్థః ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి —
ఆత్మేతి ।
తేషాం తత్సంస్కారార్థత్వే ప్రమాణమాహ —
ఇదమితి ।
తత్రైవ స్మృతిం ప్రమాణయతి —
తథేతి ।
గర్భసంబన్ధిభిర్హోమైర్మౌఞ్జీనిబన్ధనాదిభిశ్చ బైజికమేవైనః శమయతీత్యస్మిన్ప్రకరణే నిత్యకర్మణాం సంస్కారార్థత్వం నిశ్చితమిత్యర్థః ।
సంస్కారోఽపి కుత్రోపయుజ్యతే తత్రాఽఽహ —
సంస్కృతశ్చేతి ।
యో హి నిత్యకర్మానుష్ఠాయీ స తదనుష్ఠానజనితాపూర్వవశాత్పరిశుద్ధబుద్ధిః సమ్యగ్ధీయోగ్యో భవతి । ‘మహాయజ్ఞైశ్చ యజ్ఞైశ్చ బ్రాహ్మీయం క్రియతే తనుః’(మ.స్మృ. ౨। ౨౮) ఇతి స్మృతేరిత్యర్థః ।
కదా పునరేషా సమ్యగ్ధీరుత్పద్యతే తత్రాఽఽహ —
తస్యేతి ।
ఉత్పన్నస్య సమ్యగ్జ్ఞానస్య ఫలమాహ ।
సమమితి ।
కథం పునః సమ్యగ్జ్ఞానవత్యాత్మయాజిశబ్ద ఇత్యాశఙ్క్య పూర్వోక్తం స్మారయతి —
ఆత్మేతి ।
కిమితీహ భూతపూర్వగతిరాశ్రితేతి తత్రాఽఽహ —
జ్ఞానయుక్తానామితి ।
ఐహికైరాముష్మికైర్వా కర్మభిః శుద్ధబుద్ధేః శ్రవణాదివశాదైక్యజ్ఞానం ముక్తిఫలముదేతి । కర్మ తు విద్యాసంయుక్తమపి సంసారఫలమేవేతి భావః ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
కిఞ్చేతి ।
విద్యాయుక్తమపి కర్మ బన్ధాయైవేత్యత్ర న కేవలముక్తమేవ కారణం కిన్త్వన్యచ్చ తదుపపాదకమస్తీత్యర్థః ।
తదేవ దర్శయతి —
బ్రహ్మేతి ।
సాత్త్వికీం సత్త్వగుణప్రసూతజ్ఞానసముచ్చితకర్మఫలభూతమితి యావత్ । అత్ర హి విద్యాయుక్తమపి కర్మ సంసారఫలమేవేతి సూచ్యతే ।
‘ఎష సర్వః సముద్దిష్టస్త్రిప్రకారస్య కర్మణః ।
త్రివిధస్త్రివిధః కర్మసంసారః సార్వభౌతికః’(మ.స్మృ. ౧౨। ౫౧)
ఇత్యుపసంహారాదితి చకారార్థః ।
కిఞ్చ ।
‘ప్రవృత్తం కర్మ సంసేవ్య దేవానామేతి సార్ష్టితామ్’(మ.స్మృ. ౧౨। ౯౦)
ఇతి కర్మఫలభూతదేవతాసదృశైశ్వర్యప్రాప్తిముక్త్వా తదతిరేకేణ
‘నివృత్తం సేవమానస్తు భూతాన్యత్యేతి పఞ్చ వై’(మ.స్మృ. ౧౨। ౯౦)
ఇతి భూతేష్వప్యయవచనాన్న సముచ్చయస్య ముక్తిఫలతేత్యాహ —
దేవసార్ష్టీతి ।
‘నివృత్తం సేవమానస్తు భూతాన్యప్యేతి పఞ్చ వై’ ఇతి పాఠాన్ముక్తిరేవ సముచ్చయానుష్ఠానాద్వివక్షితేతి చేన్నేత్యాహ —
భూతానీతి ।
జ్ఞానమేవ ముక్తిహేతురితి ప్రతిపాదకోపనిషద్విరోధాన్నాయం పాఠః సాధీయానిత్యర్థః ।
నను విగ్రహవతీ దేవతైవ నాస్తి మన్త్రమయీ హి సా దేవతాశబ్దప్రత్యయాలమ్బనమతో బ్రహ్మా విశ్వసృజ ఇత్యాదేరర్థవాదత్వాన్న తద్బలేన నిత్యకర్మణాం ముక్తిసాధనత్వం నిరాకర్తుం శక్యమత ఆహ —
న చేతి ।
జ్ఞానార్థస్య సంపశ్యన్నాత్మయాజీత్యాదేరితి శేషః ।
కిఞ్చ “అకుర్వన్విహితం కర్మ నిన్దితం చ సమాచరన్ ।
ప్రసజ్జంశ్చేన్ద్రియార్థేషు నరః పతనమృచ్ఛతి ।(యా.స్మృ.౩-౨౧౯)
శరీరజైః కర్మదోషైర్యాతి స్థావరతాం నరః ।
వాచికైః పక్షిమృగతాం మానసైరన్త్యజాతితామ్ ।
శ్వసూకరఖరోష్ట్రాణాం గోజావిమృగపక్షిణామ్ ।
చణ్డాలపుల్కసానాం చ బ్రహ్మహా యోనిమృచ్ఛతి” ఇత్యాదివాక్యైః ప్రతిపాదితఫలానాం ప్రత్యక్షేణాపి దర్శనాద్యథా తత్ర నాభూతార్థవాదత్వం తథా యథోక్తాధ్యాయస్యాపి నాభూతార్థవాదతేత్యాహ —
విహితేతి ।
కిఞ్చ వఙ్గాదిదేశే ఛర్దితాశ్యాదిప్రేతానాం ప్రత్యక్షత్వాదధ్యయనరహితానామపి స్త్రీశూద్రాదీనాం వేదోచ్చారణదర్శనేన బ్రహ్మగ్రహసద్భావావగమాచ్చ న బ్రహ్మాదివాక్యస్యార్థవాదతేత్యాహ —
వాన్తేతి ।
నను స్థావరాదీనాం శ్రౌతస్మార్తకర్మఫలత్వాభావాన్న తద్దర్శనేన వచనానాం భూతార్థత్వం శక్యం కల్పయితుమత ఆహ —
న చేతి ।
సేవాదిదృష్టకారణసామ్యేఽపి ఫలవైషమ్యోపలమ్భాదవశ్యమతీన్ద్రియం కారణం వాచ్యమ్ । న చ తత్ర శ్రుతిస్మృతీ విహాయాన్యన్మానమస్తి । తథా చ శ్రౌతస్మార్తకర్మకృతాన్యేవ స్థావరాదీని ఫలానీత్యర్థః ।
సంనిహితాసంనిహితేషు స్థావరాదిషు ప్రత్యక్షానుమానయోర్థయాయోగం ప్రవృత్తిరున్నేయా । స్థావరాణాం జీవశూన్యత్వాదకర్మఫలత్వమితి కేచిత్తాన్ప్రత్యాహ —
న చైషామితి ।
అస్మదాదివదేవ వృక్షాదీనాం వృద్ధ్యాదిదర్శనాత్సజీవత్వప్రసిద్ధేస్తస్మాత్పశ్యన్తి పాదపా ఇత్యాదిప్రయోగాచ్చ తేషాం కర్మఫలత్వసిద్ధిరిత్యర్థః ।
స్థావరాదీనాం కర్మఫలత్వే సిద్ధే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
బ్రహ్మాదీనాం పుణ్యకర్మఫలత్వేఽపి ప్రకృతే కిం స్యాత్తదాహ —
తస్మాదితి ।
కర్మవిపాకప్రకరణస్యాభూతార్థవాదత్వాభావే దృష్టాన్తేఽపి తన్న స్యాదితి శఙ్కతే —
తత్రాపీతి ।
అఙ్గీకరోతి —
భవత్వితి ।
కథం తర్హి వైధర్మ్యదృష్టాన్తసిద్ధిరత ఆహ —
న చేతి ।
వైధర్మ్యదృష్టాన్తాభావమాత్రేణ కర్మవిపాకాధ్యాయస్య నాభూతార్థవాదతేత్యస్య న్యాయస్య నైవ బాధః సాధర్మ్యదృష్టాన్తాదపి తత్సిద్ధేరిత్యర్థః ।
నను ‘ప్రజాపతిరాత్మనో వపాముదఖిదత్’ ఇత్యాదీనామభూతార్థవాదత్వాభావే కథమర్థవాదాధికరణం ఘటిష్యతే తత్రాఽఽహ —
న చేతి ।
తదఘటనాయామపి నాస్మాత్పక్షక్షతిస్తవైవ తదభూతార్థవాదత్వం త్యజతస్తద్విరోధాదిత్యర్థః ।
నను కర్మవిపాకప్రకరణస్యార్థవాదత్వాభావేఽపి బ్రహ్మాదీనాం కామ్యకర్మఫలత్వాన్న జ్ఞానసంయుక్తనిత్యకర్మఫలత్వం తతో మోక్ష ఎవ తత్ఫలమిత్యత ఆహ —
న చేతి ।
తేషాం కామ్యానాం కర్మణామితి యావత్ । దేవసార్ష్టితాయా దేవైరిన్ద్రాదిభిస్సమానైశ్వర్యప్రాప్తేరిత్యర్థః । ఉక్తత్వాత్ ‘ప్రవృత్తం కర్మ సంసేవ్య దేవానామేతి సార్ష్టితామ్’ ఇత్యత్రేతి శేషః ।
నను విద్యాసంయుక్తానాం నిత్యానాం కర్మాణాం ఫలం బ్రహ్మాదిభావశ్చేత్కథం తాని జ్ఞానోత్పత్త్యర్థాన్యాస్థీయన్తే తత్రాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
కర్మణాం ముక్తిఫలత్వాభావస్తచ్ఛబ్దార్థః । సాభిసన్ధీనాం దేవతాభావే ఫలేఽనురాగవతామితి యావత్ । నిత్యాని కర్మాణి శ్రౌతాని స్మార్తాని చాగ్నిహోత్రసన్ధ్యోపాసనప్రభృతీని నిరభిసన్ధీని ఫలాభిలాషవికలాని పరమేశ్వరార్పణబుద్ధ్యా క్రియమాణాని । ఆత్మశబ్దో మనోవిషయః ।
కర్మణాం చిత్తశుద్ధిద్వారా జ్ఞానోత్పత్త్యర్థత్వే ప్రమాణమాహ —
బ్రాహ్మీతి ।
కథం తర్హి కర్మణాం మోక్షసాధనత్వం కేచిదాచక్షతే తత్రాఽఽహ —
తేషామితి ।
సంస్కృతబుద్ధీనామితి యావత్ ।
కర్మణాం పరమ్పరయా మోక్షసాధనత్వం కథం సిద్ధవదుచ్యతే తత్రాఽఽహ —
యథా చేతి ।
అయమర్థస్తథేతి శేషః ।
నిరస్తమప్యధికవివక్షయా పునరనువదతి —
యత్త్వితి ।
విషాదేర్మన్త్రాదిసహితస్య జీవనాదిహేతుత్వం ప్రత్యక్షాదిసిద్ధమతో దృష్టాన్తే కార్యారమ్భకత్వే విరోధో నాస్తీత్యాహ —
తత్రేతి ।
కర్మణో విద్యాసంయుక్తస్య కార్యాన్తరారమ్భకత్వలక్షణోఽర్థః శబ్దేనైవ గమ్యతే ।
న చ తత్ర మానాన్తరమస్తి । న చ సముచ్చితస్య కర్మణో మోక్షారమ్భకత్వప్రతిపాదకం వాక్యముపలభ్యతే తదభావే కర్మణి విద్యాయుక్తేఽపి విషదధ్యాదిసాధర్మ్యం కల్పయితుం న శక్యమిత్యాహ —
యస్త్వితి ।
కర్మసాధ్యత్వే చ మోక్షస్యానిత్యతా స్యాదితి భావః ।
‘అపామ సోమమమృతా అభూమ’ ఇత్యాదిశ్రుతేర్మోక్షస్య కర్మసాధ్యస్యాపి నిత్యత్వమితి చేన్నేత్యాహ —
న చేతి ।
యత్కృతం తదనిత్యమిత్యనుమానానుగృహీతం తద్యథేహేత్యాదివాక్యం తద్విరోధేనార్థవాదశ్రుతేః స్వార్థేఽప్రామాణ్యమిత్యర్థః ।
ప్రమాణాన్తరవిరుద్ధేఽర్థే ప్రామాణ్యం శ్రుతేర్నోచ్యతే చేదద్వైతశ్రుతేరపి కథం ప్రత్యక్షాదివిరుద్ధే స్వార్థే ప్రామాణ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
శ్రుతే త్వితి ।
తత్త్వమస్యాదివాక్యస్య షడ్విధతాత్పర్యలిఙ్గైస్సదద్వైతపరత్వే నిర్ధారితే సద్భేదవిషయస్య ప్రత్యక్షాదేరాభాసత్వం భవతీత్యర్థః ।
తదేవ దృష్టాన్తేన సాధయతి —
యథేత్యాదినా ।
యదవివేకినాం యథోక్తం ప్రత్యక్షం తద్యద్యపి ప్రథమభావిత్వేన ప్రబలం నిశ్చితార్థం చ తథాఽపి తస్మిన్నేవాఽఽకాశాదౌ విషయే ప్రవృత్తస్యాఽఽప్తవాక్యాదేర్మానాన్తరస్య యథార్థత్వే సతి తద్విరుద్ధం పూర్వోక్తమవివేకిప్రత్యక్షమప్యాభాసీభవతి । తథేదం ద్వైతవిషయం ప్రత్యక్షాద్యద్వైతాగమవిరోధే భవత్యాభాస ఇత్యర్థః ।
నను తాత్పర్యం నామ పురుషస్య మనోధర్మస్తద్వశాచ్చేదద్వైతశ్రుతేర్యథార్థత్వం తర్హి ప్రతిపురుషమన్యథైవ తాత్పర్యదర్శనాత్తద్వశాదన్యథైవ శ్రుత్యర్థః స్యాదిత్యాశఙ్క్య దార్ష్టాన్తికం నిగమయన్నుత్తరమాహ —
తస్మాదిత్యాదినా ।
తాదర్థ్యమర్థపరత్వం తథాత్వం యాథార్థ్యం శబ్దధర్మస్తాత్పర్యం తచ్చ షడ్విధలిఙ్గగమ్యం తథా చ శబ్దస్య పురుషాభిప్రాయవశాన్నాన్యథార్థత్వమిత్యర్థః ।
ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
న హీతి ।
విచారార్థముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
విద్యాసంయుక్తస్యాపి కర్మణో మోక్షారమ్భకత్వాసంభవస్తచ్ఛబ్దార్థః ।
మా భూత్కర్మణాం మోక్షార్థత్వం కిం తావతేత్యాశఙ్క్య బ్రాహ్మణారమ్భం నిగమయతి —
అత ఇతి ।