బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
తృతీయోఽధ్యాయఃతృతీయం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
అథ హైనం భుజ్యుర్లాహ్యాయనిః పప్రచ్ఛ యాజ్ఞవల్క్యేతి హోవాచ । మద్రేషు చరకాః పర్యవ్రజామ తే పతఞ్జలస్య కాప్యస్య గృహానైమ తస్యాసీద్దుహితా గన్ధర్వగృహీతా తమపృచ్ఛామ కోఽసీతి సోఽబ్రవీత్సుధన్వాఙ్గిరస ఇతి తం యదా లోకానామన్తానపృచ్ఛామాథైనమబ్రూమ క్వ పారిక్షితా అభవన్నితి క్వ పారిక్షితా అభవన్స త్వా పృచ్ఛామి యాజ్ఞవల్క్య క్వ పారిక్షితా అభవన్నితి ॥ ౧ ॥
మద్రేషు — మద్రా నామ జనపదాః తేషు, చరకాః — అధ్యయనార్థం వ్రతచరణాచ్చరకాః అధ్వర్యవో వా, పర్యవ్రజామ పర్యటితవన్తః ; తే పతఞ్జలస్య — తే వయం పర్యటన్తః, పతఞ్జలస్య నామతః, కాప్యస్య కపిగోత్రస్య, గృహాన్ ఐమ గతవన్తః ; తస్యాసీద్దుహితా గన్ధర్వగృహీతా — గన్ధర్వేణ అమానుషేణ సత్త్వేన కేనచిత్ ఆవిష్టా ; గన్ధర్వో వా ధిష్ణ్యోఽగ్నిః ఋత్విక్ దేవతా విశిష్టవిజ్ఞానత్వాత్ అవసీయతే ; న హి సత్త్వమాత్రస్య ఈదృశం విజ్ఞానముపపద్యతే । తం సర్వే వయం పరివారితాః సన్తః అపృచ్ఛామ — కోఽసీతి — కస్త్వమసి కిన్నామా కింసతత్త్వః । సోఽబ్రవీద్గన్ధర్వః — సుధన్వా నామతః, ఆఙ్గిరసో గోత్రతః । తం యదా యస్మిన్కాలే లోకానామ్ అన్తాన్ పర్యవసానాని అపృచ్ఛామ, అథ ఎనం గన్ధర్వమ్ అబ్రూమ — భువనకోశపరిమాణజ్ఞానాయ ప్రవృత్తేషు సర్వేషు ఆత్మానం శ్లాఘయన్తః పృష్టవన్తో వయమ్ ; కథమ్ ? క్వ పారిక్షితా అభవన్నితి । స చ గన్ధర్వః సర్వమస్మభ్యమబ్రవీత్ । తేన దివ్యేభ్యో మయా లబ్ధం జ్ఞానమ్ ; తత్ తవ నాస్తి ; అతో నిగృహీతోఽసి’ — ఇత్యభిప్రాయః । సోఽహం విద్యాసమ్పన్నో లబ్ధాగమో గన్ధర్వాత్ త్వా త్వామ్ పృచ్ఛామి యాజ్ఞవల్క్య — క్వ పారిక్షితా అభవన్ — తత్ త్వం కిం జానాసి ? హే యాజ్ఞవల్క్య, కథయ, పృచ్ఛామి — క్వ పారిక్షితా అభవన్నితి ॥

‘అగ్నిర్వై దేవానాం హోతా’ ఇతి శ్రుతిమాశ్రిత్యాఽఽహ —

ఋత్విగితి ।

యథోక్తగన్ధర్వశబ్దార్థసంగ్రహే లిఙ్గమాహ —

విశిష్టేతి ।

తస్యాన్యథాసిద్ధిం దూషయతి —

న హీతి ।

అథైనమిత్యాదేరర్థం వివృణోతి —

భువనేతి ।

భవత్వేవం గన్ధర్వం ప్రతి భవతః ప్రశ్నస్తథాఽపి కిమాయాతం తదాహ —

స చేతి ।

తేన గన్ధర్వవచనేనేతి యావత్ । దివ్యేభ్యో గన్ధర్వేభ్యః సకాశాదిత్యేతత్ ।

ఎతజ్జ్ఞానాభావే త్వజ్ఞానమప్రతిభా బ్రహ్మిష్ఠత్వప్రతిజ్ఞాహానిశ్చేత్యాహ —

అత ఇతి ।

ప్రష్టురభిప్రాయముక్త్వా ప్రశ్నాక్షరాణి వ్యాచష్టే —

సోఽహమితి ।

ప్రథమా తావత్క్వ పారిక్షితా అభవన్నిత్యుక్తిర్గన్ధర్వప్రశ్నార్థా । ద్వితీయా తదనురూపప్రతివచనార్థా । యో హి క్వ పారిక్షితా అభవన్నితి ప్రశ్నో గన్ధర్వం ప్రతి కృతస్తస్య ప్రత్యుక్తిం సర్వాం సోఽస్మభ్యమబ్రవీదితి తత్ర వివక్ష్యతే । తృతీయా తు మునిం ప్రతి ప్రశ్నార్థేతి విభాగః ॥౧॥