ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ತೃತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಅಥ ಹೈನಮುಷಸ್ತಶ್ಚಾಕ್ರಾಯಣಃ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ಯತ್ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಯ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರಸ್ತಂ ಮೇ ವ್ಯಾಚಕ್ಷ್ವೇತ್ಯೇಷ ತ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರಃ ಕತಮೋ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ಸರ್ವಾಂತರೋ ಯಃ ಪ್ರಾಣೇನ ಪ್ರಾಣಿತಿ ಸ ತ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರೋ ಯೋಽಪಾನೇನಾಪಾನೀತಿ ಸ ತ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರೋ ಯೋ ವ್ಯಾನೇನ ವ್ಯಾನೀತಿ ಸ ತ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರೋ ಯ ಉದಾನೇನೋದಾನಿತಿ ಸ ತ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರ ಏಷ ತ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರಃ ॥ ೧ ॥
ಅಥ ಹ ಏನಂ ಪ್ರಕೃತಂ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಮ್ , ಉಷಸ್ತೋ ನಾಮತಃ, ಚಕ್ರಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಚಾಕ್ರಾಯಣಃ, ಪಪ್ರಚ್ಛ । ಯತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಅವ್ಯವಹಿತಂ ಕೇನಚಿತ್ ದ್ರಷ್ಟುಃ ಅಪರೋಕ್ಷಾತ್ — ಅಗೌಣಮ್ — ನ ಶ್ರೋತ್ರಬ್ರಹ್ಮಾದಿವತ್ — ಕಿಂ ತತ್ ? ಯ ಆತ್ಮಾ — ಆತ್ಮಶಬ್ದೇನ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೋಚ್ಯತೇ, ತತ್ರ ಆತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ; ಸರ್ವಸ್ಯಾಭ್ಯಂತರಃ ಸರ್ವಾಂತರಃ ; ಯದ್ಯಃಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಆತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ — ತಮ್ ಆತ್ಮಾನಮ್ , ಮೇ ಮಹ್ಯಮ್ , ವ್ಯಾಚಕ್ಷ್ವೇತಿ — ವಿಸ್ಪಷ್ಟಂ ಶೃಂಗೇ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಯಥಾ ಗಾಂ ದರ್ಶಯತಿ ತಥಾ ಆಚಕ್ಷ್ವ, ಸೋಽಯಮಿತ್ಯೇವಂ ಕಥಯಸ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮುಕ್ತಃ ಪ್ರತ್ಯಾಹ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ — ಏಷಃ ತೇ ತವ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರಃ ಸರ್ವಸ್ಯಾಭ್ಯಂತರಃ ; ಸರ್ವವಿಶೇಷಣೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ ಸರ್ವಾಂತರಗ್ರಹಣಮ್ ; ಯತ್ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಅವ್ಯವಹಿತಮ್ ಅಪರೋಕ್ಷಾತ್ ಅಗೌಣಮ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಬೃಹತ್ತಮಮ್ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯಾಭ್ಯಂತರಃ, ಏತೈರ್ಗುಣೈಃ ಸಮಸ್ತೈರ್ಯುಕ್ತಃ ಏಷಃ, ಕೋಽಸೌ ತವಾತ್ಮಾ ? ಯೋಽಯಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಃ ತವ ಸಃ ಯೇನಾತ್ಮನಾ ಆತ್ಮವಾನ್ ಸ ಏಷ ತವ ಆತ್ಮಾ — ತವ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರ ಪಿಂಡಃ, ತಸ್ಯಾಭ್ಯಂತರೇ ಲಿಂಗಾತ್ಮಾ ಕರಣಸಂಘಾತಃ, ತೃತೀಯೋ ಯಶ್ಚ ಸಂದಿಹ್ಯಮಾನಃ — ತೇಷು ಕತಮೋ ಮಮ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರಃ ತ್ವಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಇತರ ಆಹ — ಯಃ ಪ್ರಾಣೇನ ಮುಖನಾಸಿಕಾಸಂಚಾರಿಣಾ ಪ್ರಾಣಿತಿ ಪ್ರಾಣಚೇಷ್ಟಾಂ ಕರೋತಿ, ಯೇನ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಣೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ — ಸಃ ತೇ ತವ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಸ್ಯ ಆತ್ಮಾ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ; ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ ; ಯೋಽಪಾನೇನಾಪಾನೀತಿ ಯೋ ವ್ಯಾನೇನ ವ್ಯಾನೀತೀತಿ — ಛಾಂದಸಂ ದೈರ್ಘ್ಯಮ್ । ಸರ್ವಾಃ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಗತಾಃ ಪ್ರಾಣನಾದಿಚೇಷ್ಟಾ ದಾರುಯಂತ್ರಸ್ಯೇವ ಯೇನ ಕ್ರಿಯಂತೇ — ನ ಹಿ ಚೇತನಾವದನಧಿಷ್ಠಿತಸ್ಯ ದಾರುಯಂತ್ರಸ್ಯೇವ ಪ್ರಾಣನಾದಿಚೇಷ್ಟಾ ವಿದ್ಯಂತೇ ; ತಸ್ಮಾತ್ ವಿಜ್ಞಾನಮಯೇನಾಧಿಷ್ಠಿತಂ ವಿಲಕ್ಷಣೇನ ದಾರುಯಂತ್ರವತ್ ಪ್ರಾಣನಾದಿಚೇಷ್ಟಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ — ತಸ್ಮಾತ್ ಸೋಽಸ್ತಿ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತವಿಲಕ್ಷಣಃ, ಯಶ್ಚೇಷ್ಟಯತಿ ॥

ಶ್ರೋತ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿ ಯಥಾ ಗೌಣಂ ನ ತಥಾ ಗೌಣಂ ದ್ರಷ್ಟುರವ್ಯವಹಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾದ್ವಿತೀತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —

ನ ಶ್ರೋತ್ರೇತಿ ।

ಉಕ್ತಮವ್ಯವಧಾನಮಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾಽನಂತರವಾಕ್ಯೇನ ಸಾಧಯತಿ —

ಕಿಂ ತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ —

ಸರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।

ಸರ್ವನಾಮಭ್ಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಶೇಷ್ಯಂ ಸಮರ್ಪ್ಯತ ಇತರೈಸ್ತು ಶಬ್ದೈರ್ವಿಶೇಷಣಾನೀತಿ ವಿಭಾಗಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ —

ಯದ್ಯಃ ಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।

ಇತಿರುಚ್ಯತ ಇತ್ಯನೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಇತಿಶಬ್ದೋ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪ್ರಶ್ನಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಮೇವ ಪ್ರಶ್ನಂ ವಿವೃಣೋತಿ —

ವಿಸ್ಪಷ್ಟಮಿತಿ ।

ತ್ವಮರ್ಥೇ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯಯೋಗ್ಯೇ ಪೃಷ್ಟೇ ತತ್ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಿಮವತಾರಯತಿ —

ಏವಮುಕ್ತ ಇತಿ ।

ಸರ್ವಾಂತರ ಇತಿ ವಿಶೇಷೋಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಾಣಾಮನಾಸ್ಥಾಮಾಶಂಕ್ಯಽಽಹ —

ಸರ್ವವಿಶೇಷಣೇತಿ ।

ಏಷ ಸರ್ವಾಂತರ ಇತಿ ಭಾಗಸ್ಯಾರ್ಥಂ ವಿವೃಣೋತಿ —

ಯತ್ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ ।

ಏಷಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾಹ —

ಕೋಽಸಾವಿತಿ ।

ಆತ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ವಿವೃಣೋತಿ —

ಯೋಽಯಮಿತಿ ।

ಯೇನೇತ್ಯತ್ರ ಸಶಬ್ದೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।

ಷಷ್ಠ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —

ತವೇತಿ ।

ಪ್ರಶ್ನಾಂತರಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ಪ್ರತಿವಕ್ತಿ —

ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸರ್ವಾಂತರಸ್ತವಾಽಽತ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ । ತೃತೀಯೋ ಮಾತೃಸಾಕ್ಷೀ ಪ್ರಣೀಯತೇ ಪ್ರಾಣನವಿಶಿಷ್ಟಃ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।

ಕಥಮೇತಾವತಾ ಸಂದೇಹೋಽಪಾಕೃತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮನುಮಾನಂ ವಕ್ತುಂ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ —

ಸರ್ವಾ ಇತಿ ।

ಯಾ ಖಲ್ವಚೇತನಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸಾ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಾನಪೂರ್ವಿಕಾ ಯಥಾ ರಥಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೇನ ಕ್ರಿಯಂತೇ ಸೋಽಸ್ತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಂ ಪರಿಹರತಿ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಸಂಪ್ರತ್ಯನುಮಾನಮಾರಚಯತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ವಿಮತಾ ಚೇಷ್ಟಾ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಾನಪೂರ್ವಿಕಾಽಚೇತನಪ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಾದ್ರಥಾದಿಚೇಷ್ಟಾವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಪ್ರಾಣಾದೀತಿಶೇಷಃ ।

ಅನುಮಾನಫಲಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾತ್ಸೋಽಸ್ತೀತಿ ।

ಚೇಷ್ಟಯತಿ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಮಿತಿ ಶೇಷಃ ॥೧॥