ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ತೃತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಸ ಹೋವಾಚೋಷಸ್ತಶ್ಚಾಕ್ರಾಯಣೋ ಯಥಾ ವಿಬ್ರೂಯಾದಸೌ ಗೌರಸಾವಶ್ವ ಇತ್ಯೇವಮೇವೈತದ್ವ್ಯಪದಿಷ್ಟಂ ಭವತಿ ಯದೇವ ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಯ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರಸ್ತಂ ಮೇ ವ್ಯಾಚಕ್ಷ್ವೇತ್ಯೇಷ ತ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರಃ ಕತಮೋ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ಸರ್ವಾಂತರಃ । ನ ದೃಷ್ಟೇರ್ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ಪಶ್ಯೇರ್ನ ಶ್ರುತೇಃ ಶ್ರೋತಾರಂ ಶೃಣುಯಾ ನ ಮತೇರ್ಮಂತಾರಂ ಮನ್ವೀಥಾ ನ ವಿಜ್ಞಾತೇರ್ವಿಜ್ಞಾತಾರಂ ವಿಜಾನೀಯಾಃ । ಏಷ ತ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರೋಽತೋಽನ್ಯದಾರ್ತಂ ತತೋ ಹೋಷಸ್ತಶ್ಚಾಕ್ರಾಯಣ ಉಪರರಾಮ ॥ ೨ ॥
ಸ ಹೋವಾಚೋಷಸ್ತಶ್ಚಾಕ್ರಾಯಣಃ ; ಯಥಾ ಕಶ್ಚಿತ್ ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಪೂರ್ವಮ್ , ಪುನರ್ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನೋ ಬ್ರೂಯಾದನ್ಯಥಾ — ಅಸೌ ಗೌಃ ಅಸಾವಶ್ವಃ ಯಶ್ಚಲತಿ ಧಾವತೀತಿ ವಾ, ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ದರ್ಶಯಾಮೀತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ, ಪಶ್ಚಾತ್ ಚಲನಾದಿಲಿಂಗೈರ್ವ್ಯಪದಿಶತಿ — ಏವಮೇವ ಏತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಣನಾದಿಲಿಂಗೈರ್ವ್ಯಪದಿಷ್ಟಂ ಭವತಿ ತ್ವಯಾ ; ಕಿಂ ಬಹುನಾ ? ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಗೋತೃಷ್ಣಾನಿಮಿತ್ತಂ ವ್ಯಾಜಮ್ , ಯದೇವ ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಯ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರಃ, ತಂ ಮೇ ವ್ಯಾಚಕ್ಷ್ವೇತಿ । ಇತರ ಆಹ — ಯಥಾ ಮಯಾ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಃ ತವ ಆತ್ಮಾ — ಏವಁಲಕ್ಷಣ ಇತಿ — ತಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮನುವರ್ತ ಏವ ; ತತ್ ತಥೈವ, ಯಥೋಕ್ತಂ ಮಯಾ । ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಮ್ , ತಮಾತ್ಮಾನಂ ಘಟಾದಿವತ್ ವಿಷಯೀಕುರ್ವಿತಿ — ತತ್ ಅಶಕ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಕ್ರಿಯತೇ । ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನಃ ತದಶಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ — ವಸ್ತುಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾತ್ ; ಕಿಂ ಪುನಃ ತತ್ ವಸ್ತುಸ್ವಾಭಾವ್ಯಮ್ ? ದೃಷ್ಟ್ಯಾದಿದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮ್ ; ದೃಷ್ಟೇರ್ದ್ರಷ್ಟಾ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ; ದೃಷ್ಟಿರಿತಿ ದ್ವಿವಿಧಾ ಭವತಿ — ಲೌಕಿಕೀ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೀ ಚೇತಿ ; ತತ್ರ ಲೌಕಿಕೀ ಚಕ್ಷುಃಸಂಯುಕ್ತಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಃ ; ಸಾ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಜಾಯತೇ ವಿನಶ್ಯತಿ ಚ ; ಯಾ ತು ಆತ್ಮನೋ ದೃಷ್ಟಿಃ ಅಗ್ನ್ಯುಷ್ಣಪ್ರಕಾಶಾದಿವತ್ , ಸಾ ಚ ದ್ರಷ್ಟುಃ ಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ , ನ ಜಾಯತೇ ನ ವಿನಶ್ಯತಿ ಚ ; ಸಾ ಕ್ರಿಯಮಾಣಯಾ ಉಪಾಧಿಭೂತಯಾ ಸಂಸೃಷ್ಟೇವೇತಿ, ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ — ದ್ರಷ್ಟೇತಿ, ಭೇದವಚ್ಚ — ದ್ರಷ್ಟಾ ದೃಷ್ಟಿರಿತಿ ಚ ; ಯಾಸೌ ಲೌಕಿಕೀ ದೃಷ್ಟಿಃ ಚಕ್ಷುರ್ದ್ವಾರಾ ರೂಪೋಪರಕ್ತಾ ಜಾಯಮಾನೈವ ನಿತ್ಯಯಾ ಆತ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸಂಸೃಷ್ಟೇವ, ತತ್ಪ್ರತಿಚ್ಛಾಯಾ — ತಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತೈವ ಜಾಯತೇ, ತಥಾ ವಿನಶ್ಯತಿ ಚ ; ತೇನ ಉಪಚರ್ಯತೇ ದ್ರಷ್ಟಾ ಸದಾ ಪಶ್ಯನ್ನಪಿ — ಪಶ್ಯತಿ ನ ಪಶ್ಯತಿ ಚೇತಿ ; ನ ತು ಪುನಃ ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೃಷ್ಟೇಃ ಕದಾಚಿದಪ್ಯನ್ಯಥಾತ್ವಮ್ ; ತಥಾ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಷಷ್ಠೇ — ‘ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭), ‘ನ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೃಷ್ಟೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೩) ಇತಿ ಚ । ತಮಿಮಮರ್ಥಮಾಹ — ಲೌಕಿಕ್ಯಾ ದೃಷ್ಟೇಃ ಕರ್ಮಭೂತಾಯಾಃ, ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ಸ್ವಕೀಯಯಾ ನಿತ್ಯಯಾ ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತಾರಮ್ , ನ ಪಶ್ಯೇಃ ; ಯಾಸೌ ಲೌಕಿಕೀ ದೃಷ್ಟಿಃ ಕರ್ಮಭೂತಾ, ಸಾ ರೂಪೋಪರಕ್ತಾ ರೂಪಾಭಿವ್ಯಂಜಿಕಾ ನ ಆತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಾತ್ಮನೋ ವ್ಯಾಪ್ತಾರಂ ಪ್ರತ್ಯಂಚಂ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ ; ತಸ್ಮಾತ್ ತಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಂ ದೃಷ್ಟೇರ್ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ನ ಪಶ್ಯೇಃ । ತಥಾ ಶ್ರುತೇಃ ಶ್ರೋತಾರಂ ನ ಶೃಣುಯಾಃ । ತಥಾ ಮತೇಃ ಮನೋವೃತ್ತೇಃ ಕೇವಲಾಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತಾರಂ ನ ಮನ್ವೀಥಾಃ । ತಥಾ ವಿಜ್ಞಾತೇಃ ಕೇವಲಾಯಾ ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತೇಃ ವ್ಯಾಪ್ತಾರಂ ನ ವಿಜಾನೀಯಾಃ । ಏಷ ವಸ್ತುನಃ ಸ್ವಭಾವಃ ; ಅತಃ ನೈವ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ಗವಾದಿವತ್ ॥

ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಯೋರನನುರೂಪತ್ವಮಾಶಂಕತೇ —

ಸ ಹೋವಾಚೇತಿ ।

ದೃಷ್ಟಾಂತಮೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —

ಅಸಾವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಗಾಮಶ್ವಂ ವಾ ದರ್ಶಯಾಮೀತಿ ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಪಶ್ಚಾದ್ಯಶ್ಚಲತ್ಯಸೌ ಗೌರ್ಯೋ ವಾ ಧಾವತಿ ಸೋಽಶ್ವ ಇತಿ ಚಲನಾದಿಲಿಂಗೈರ್ಯಥಾ ಗವಾದಿ ವ್ಯಪದಿಶತ್ಯೇವಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ದರ್ಶಯಾಮೀತಿ ಮತ್ಪ್ರಶ್ನಾನುಸಾರೇಣ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಪ್ರಾಣನಾದಿಲಿಂಗೈಸ್ತದ್ವ್ಯಪದಿಶತಸ್ತೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹಾನಿರನವಧೇಯವಚನತಾ ಚ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಪ್ರಶ್ನಾವನುಸರ್ತವ್ಯೌ ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಾರಿಣೇತಿ ಫಲಿತಮಾಹ —

ಕಿಂ ಬಹುನೇತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —

ಯಥೇತಿ ।

ಪ್ರತಿಜ್ಞಾನುವರ್ತನಮೇವಾಭಿನಯತಿ —

ತತ್ತಥೇತಿ ।

ಕತಮೋ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತ್ಯಾದಿಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —

ಯತ್ಪುನರಿತಿ ।

ನ ದೃಷ್ಟೇರಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವದನ್ನುತ್ತರಮಾಹ —

ತದಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।

ಆತ್ಮನೋ ವಸ್ತುತ್ವಾದ್ಘಟಾದಿವದ್ವಿಷಯೀಕರಣಂ ನಾಶಕ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಮನುಸೃತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ —

ಆಹೇತಿ ।

ಘಟಾದೇರಪಿ ತರ್ಹಿ ವಸ್ತುಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾನ್ಮಾ ಭೂದ್ವಿಷಯೀಕರಣಮಿತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಶಂಕತೇ —

ಕಿಂ ಪುನರಿತಿ ।

ದೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಸಾಕ್ಷಿತ್ವಂ ವಸ್ತುಸ್ವಾಭಾವ್ಯಂ ತತಶ್ಚಾವಿಷಯತ್ವಂ ನ ಚೈವಂ ವಸ್ತುಸ್ವಾಭಾವ್ಯಂ ಘಟಾದೇರಸ್ತೀತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ —

ದೃಷ್ಟ್ಯಾದೀತಿ ।

ದೃಟ್ಯಾದಿಸಾಕ್ಷಿಣೋಽಪಿ ದೃಷ್ಟಿವಿಷಯತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ದೃಷ್ಟೇರಿತಿ ।

ಯಥಾ ಪ್ರದೀಪೋ ಲೌಕಿಕಜ್ಞಾನೇನ ಪ್ರಕಾಶ್ಯೋ ನ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಕಂ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ತಥಾ ದೃಷ್ಟಿಸಾಕ್ಷೀ ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ನ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದೃಷ್ಟೇರ್ದ್ರಷ್ಟೈವ ನಾಸ್ತೀತಿ ಸೌಗತಾಸ್ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ —

ದೃಷ್ಟಿರಿತೀತಿ ।

ಲೌಕಿಕೀಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೀಂ ದೃಷ್ಟಿಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ಯಾ ತ್ವಿತಿ ।

ನನ್ವಾತ್ಮಾ ನಿತ್ಯದೃಷ್ಟಿಸ್ವಭಾವಶ್ಚೇತ್ಕಥಂ ದ್ರಷ್ಟೇತ್ಯಾದಿವ್ಯಪದೇಶಃ ಸಿಧ್ಯತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಸಾ ಕ್ರಿಯಮಾಣಯೇತಿ ।

ಸಾಕ್ಷ್ಯಬುದ್ಧಿತದ್ವೃತ್ತಿಗತಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕ್ರಿಯಾತ್ವಂ ಚಾಽಽಧ್ಯಾಸಿಕಂ ನಿತ್ಯದೃಗ್ರೂಪೇ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯದೃಷ್ಟಿಸ್ವಭಾವತ್ವೇ ಕಥಂ ‘ಪಶ್ಯತಿ ನ ಪಶ್ಯತಿ ಚೇ’ತಿ ಕಾದಾಚಿತ್ಕೋ ವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯಾಽಸಾವಿತಿ ।

ಯಾ ಬಹುವಿಶೇಷಣಾ ಲೌಕಿಕೀ ದೃಷ್ಟಿರಸೌ ತತ್ಪ್ರತಿಚ್ಛಾಯೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತಥಾ ಚ ಯಾ ತತ್ಪ್ರತಿಚ್ಛಾಯಾ ತಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತೈವೇತಿ ಯಾವತ್ ।

ಕಿಮಿತ್ಯೌಪಚಾರಿಕೋ ವ್ಯಪದೇಶೋ ಮುಖ್ಯಸ್ತು ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ನ ತ್ವಿತಿ ।

ದೃಷ್ಟೇರ್ವಸ್ತುತೋ ನ ವಿಕ್ರಿಯಾವತ್ವಮಿತ್ಯತ್ರ ವಾಕ್ಯಶೇಷಮನುಕೂಲಯತಿ —

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ನ ದೃಷ್ಟೇರಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ತಮಿಮಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಉಕ್ತಮೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —

ಯಾಽಸಾವಿತಿ ।

ನ ದೃಷ್ಟೇರಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ನಿಗಮಯತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಉಕ್ತನ್ಯಾಯಮುತ್ತರವಾಕ್ಯೇಷ್ವತಿದಿಶತಿ —

ತಥೇತಿ ।

ಉಕ್ತಂ ವಸ್ತುಸ್ವಾಭಾವ್ಯಮುಪಸಂಹೃತ್ಯ ಫಲಿತಮಾಹ —

ಏಷ ಇತಿ ।