నిరుపాధికే పరస్మిన్నాత్మని చిద్ధాతావనాద్యవిద్యాకల్పితోపాధికృతమశనాయాదిమత్త్వం వస్తుతస్తు తద్రాహిత్యమిత్యుపపాద్యానన్తరప్రశ్నముత్థాప్య ప్రతివక్తి —
తత్రేత్యాదినా ।
కల్పితాకల్పితయోరాత్మరూపయోర్నిర్ధారణార్థా సప్తమీ । యోఽత్యేతి స సర్వాన్తరత్వాదివిశేషణస్తవాఽఽత్మేతి శేషః ।
నను పరో నాశనాయాదిమానప్రసిద్ధేర్నాపి జీవస్తథా తస్య పరస్మాదవ్యతిరేకాదత ఆహ —
అవివేకిభిరితి ।
పరమార్థత ఇత్యుభయతః సంబధ్యతే । బ్రహ్మైవాఖణ్డం సచ్చిదానన్దమనాద్యవిద్యాతత్కార్యబుద్ధ్యాదిసంబద్ధమాభాసద్వారా స్వానుభవాదశనాయాదిమద్గమ్యతే తత్త్వం వస్తుతోఽవిద్యాసంబన్ధాదశనాయాద్యతీతం నిత్యముక్తం తిష్ఠతీత్యర్థః । అశనాయాపిపాసాదిమద్బ్రహ్మ । గమ్యమానమితి వదన్నాచార్యో నానాజీవవాదస్యానిష్టత్వం సూచయతి ।
పరమార్థతో బ్రహ్మణ్యశనాయాద్యసంబన్ధే మానమాహ —
న లిప్యత ఇతి ।
బాహ్యత్వమసంగత్వమ్ ।
లోకదుఃఖేనేత్యయుక్తం లోకస్యానాత్మనో దుఃఖసంబన్ధానభ్యుపగమాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అవిద్వదితి
అశనాయాపిపాసయోః సమస్యోపాదానే హేతుమాహ —
ప్రాణేతి ।
అరతివాచీ శోకశబ్దో న కామవిషయ ఇత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఇష్టమితి ।
కామబీజత్వమరతేరనుభవేనాభివ్యనక్తి —
తేన హతి ।
కామస్య శోకో బీజమితి స కామతయా వ్యాఖ్యాతః ।
అనిత్యాశుచిదుఃఖానాత్మసు నిత్యశుచిసుఖాత్మఖ్యాతిర్విపరీతప్రత్యయస్తస్మాన్మనసి ప్రభవతి కర్తవ్యాకర్తవ్యావివేకః స లౌకికః సమ్యగ్జ్ఞానవిరోధాద్భ్రమోఽవిద్యేత్యుచ్యతే । తస్యాః సర్వానర్థోత్పత్తౌ నిమిత్తత్వం మూలావిద్యాయాస్తూపాదానత్వం తదేతదాహ —
మోహస్త్వితి ।
కామస్య శోకో మోహో దుఃఖస్య హేతురితి భిన్నకార్యత్వం తద్విచ్ఛేద ఇత్యత్ర కార్యకరణసంఘాతస్తచ్ఛబ్దార్థః ।
సంసారాద్విరక్తస్య పారివ్రాజ్యం వక్తుముత్తరం వాక్యమిత్యభిప్రేత్య సంక్షేపతః సంసారస్వరూపమాహ —
యే త ఇత్యాదినా ।
తేషామాత్మధర్మత్వం వ్యావర్తయితుం విశినాష్టి —
ప్రాణేతి ।
తేషాం స్వరసతో విచ్ఛేదశఙ్కాం వారయతి —
ప్రాణిష్వితి ।
ప్రవాహరూపేణ నైరన్తర్యే దృష్టాన్తమాహ —
అహోరాత్రాదివదితి ।
తేషామతిచపలత్వే దృష్టాన్తః —
సముద్రోర్మివదితి ।
తేషాం హేయత్వం ద్యోతయతి —
ప్రాణిష్వితి ।
యే యథోక్తాః ప్రాణిష్వశనాయాదయస్తే తేషు సంసార ఇత్యుచ్యత ఇతి యోజనా ।
ఎతం వై తమిత్యత్రైతచ్ఛబ్దార్థముషస్తప్రశ్నోక్తం త్వమ్పదార్థం కథయతి —
యోఽసావితి ।
తచ్ఛబ్దార్థం కహోలప్రశ్నోక్తం తత్పదార్థం దర్శయతి —
అశనాయేతి ।
తయోరైక్యం సామానాధికరణ్యేన సూచితమిత్యాహ —
తమేతమితి ।
జ్ఞానమేవ విశదయతి —
అయమిత్యాదినా ।
జ్ఞాత్వా బ్రాహ్మణా వ్యుత్థాయ భిక్షాచర్యం చరన్తీతి సంబన్ధః ।
సంన్యాసవిధాయకే వాక్యే కిమిత్యధికారిణి బ్రాహ్మణపదం తత్రాఽఽహ —
బ్రాహ్మణానామితి ।
పుత్రార్థామేషణామేవ వివృణోతి —
పుత్రేణేతి ।
తతో వ్యుత్థానం సంగృహ్ణాతి —
దారసంగ్రహమితి ।
విత్తైషణాయాశ్చ వ్యుత్థానం కర్తవ్యమిత్యాహ —
విత్తేతి ।
విత్తం ద్వివిధం మానుషం దైవం చ । మానుషం గవాది తస్య కర్మసాధనస్యోపాదానముపార్జనం తేన కర్మ కృత్వా కేవలేన కర్మణా పితృలోకం జేష్యామి । దైవం విత్తం విద్యా తత్సంయుక్తేన కర్మణా దేవలోకం కేవలయా చ విద్యయా తమేవ జేష్యామీతీచ్ఛా విత్తైషణా తతశ్చ వ్యుత్థానం కర్తవ్యమితి వ్యాచష్టే —
కర్మసాధనస్యేతి ।
ఎతేన లోకైషణాయాశ్చ వ్యుత్థానముక్తం వేదితవ్యమ్ ।
దైవాద్విత్తాద్వ్యుత్థానమాక్షిపతి —
దైవాదితి ।
తస్యాపి కామత్వాత్తతో వ్యుత్థాతవ్యమితి పరిహరతి —
తదసదితి ।
తర్హి బ్రహ్మవిద్యాయాః సకాశాదపి వ్యుత్థానాత్తన్మూలధ్వంసే తద్వ్యాఘాతః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
హిరణ్యగర్భాదీతి ।
దేవతోపాసనాయా విత్తశబ్దితవిద్యాత్వే హేతుమాహ —
దేవలోకేతి ।
తత్ప్రాప్తిహేతుత్వం బ్రహ్మవిద్యాయామపి తుల్యమితి చేన్నేత్యాహ —
న హీతి ।
తత్ర ఫలాన్తరశ్రవణం హేతూకరోతి —
తస్మాదితి ।
ఇతశ్చ బ్రహ్మవిద్యా దైవాద్విత్తాద్బహిరేవేత్యాహ —
తద్బలేనేతి ।
ప్రాగేవ వేదనం సిద్ధం చేత్కిం పునర్వ్యుత్థానేనేత్యాశఙ్క్య ప్రయోజకజ్ఞానం తత్ప్రయోజకముద్దేశ్యం తు తత్త్వసాక్షాత్కరణమితి వివక్షిత్వాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
ప్రయోజకజ్ఞానం పఞ్చమ్యర్థః । వ్యుత్థాయ భిక్షాచర్యం చరన్తీతి సంబన్ధః ।
వ్యుత్థానస్వరూపప్రదర్శనార్థమేషణాస్వరూపమాహ —
ఎషణేతి ।
కిమేతావతేత్యాశఙ్క్య వ్యుత్థానస్వరూపమాహ —
ఎతస్మిన్నితి ।
సంబన్ధస్తు పూర్వవత్ ।
యా హ్యేవేత్యాదిశ్రుతేస్తాత్పర్యమాహ —
సర్వా హీతి ।
ఫలం నేచ్ఛాతి సాధనం చ చికీర్షతీతి వ్యాఘాతాత్ఫలేచ్ఛాన్తర్భూతైవ సాధనేచ్ఛా తద్యుక్తమేషణైక్యమిత్యర్థః ।
శ్రుతేస్తదైక్యవ్యుత్పాదకత్వం ప్రశ్నపూర్వకం వ్యుత్పాదయతి —
కథమిత్యాదినా ।
ఫలైషణాన్తర్భావం సాధనైషణాయాః సమర్థయతే —
సర్వ ఇతి ।
ఉభే హీత్యాదిశ్రుతిమవతార్య వ్యాచష్టే —
యా లోకైషణేతి ।
ప్రయోజకజ్ఞానవతః సాధ్యసాధనరూపాత్సంసారాద్విరక్తస్య కర్మతత్సాధనయోరసంభవే సాక్షాత్కారముద్దిశ్య ఫలితం సంన్యాసం దర్శయతి —
అత ఇతి ।
అతిక్రాన్తా బ్రాహ్మణాః కిం ప్రజయేత్యాదిప్రకాశితాస్తేషాం కర్మ కర్మసాధనం చ యజ్ఞోపవీతాది నాస్తీతి పూర్వేణ సంబన్ధః ।
దేవపితృమానుషనిమిత్తమితి విశేషణం విశదయతి —
తేన హీతి ।
ప్రాచీనావీతం పితౄణాముపవీతం దేవానామిత్యాదిశబ్దార్థః ।
యస్మాత్పూర్వే విచారప్రయోజకజ్ఞానవన్తో బ్రాహ్మణా విరక్తాః సంన్యస్య తత్ప్రయుక్తం ధర్మమన్వతిష్ఠంస్తస్మాదధునాతనోఽపి ప్రయోజకజ్ఞానీ విరక్తో బ్రాహ్మణస్తథా కుర్యాదిత్యాహ —
తస్మాదితి ।
‘త్రిదణ్డేన యతిశ్చైవ’ ఇత్యాదిస్మృతేర్న పరమహంసపారివ్రాజ్యమత్ర వివక్షితమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
త్యక్త్వేతి ।
తస్య దృష్టార్థత్వాన్ముముక్షుభిస్త్యాజ్యత్వం సూచయతి —
కేవలమితి ।
అముఖ్యత్వాచ్చ తస్య త్యాజ్యతేత్యాహ —
పరివ్రాజ్యేతి ।
తథాఽపి త్వదిష్టః సంన్యాసో న స్మృతికారైర్నిబద్ధ ఇతి చేన్నేత్యాహ —
విద్వానితి ।
ప్రత్యక్షశ్రుతివిరోధాచ్చ స్మార్తసంన్యాసో ముఖ్యో న భవతీత్యాహ —
అథేతి ।