బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
తృతీయోఽధ్యాయఃపఞ్చమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
అథ హైనం కహోలః కౌషీతకేయః పప్రచ్ఛ యాజ్ఞవల్క్యేతి హోవాచ యదేవ సాక్షాదపరోక్షాద్బ్రహ్మ య ఆత్మా సర్వాన్తరస్తం మే వ్యాచక్ష్వేత్యేష త ఆత్మా సర్వాన్తరః । కతమో యాజ్ఞవల్క్య సర్వాన్తరో యోఽశనాయాపిపాసే శోకం మోహం జరాం మృత్యుమత్యేతి । ఎతం వై తమాత్మానం విదిత్వా బ్రాహ్మణాః పుత్రైషణాయాశ్చ విత్తైషణాయాశ్చ లోకైషణాయాశ్చ వ్యుత్థాయాథ భిక్షాచర్యం చరన్తి యా హ్యేవ పుత్రైషణా సా విత్తైషణా యా విత్తైషణా సా లోకైషణోభే హ్యేతే ఎషణే ఎవ భవతః । తస్మాద్బ్రాహ్మణః పాణ్డిత్యం నిర్విద్య బాల్యేన తిష్ఠాసేత్ । బాల్యం చ పాణ్డిత్యం చ నిర్విద్యాథ మునిరమౌనం చ మౌనం చ నిర్విద్యాథ బ్రాహ్మణః స బ్రాహ్మణః కేన స్యాద్యేన స్యాత్తేనేదృశ ఎవాతోఽన్యదార్తం తతో హ కహోలః కౌషీతకేయ ఉపరరామ ॥ ౧ ॥
నను ‘వ్యుత్థాయాథ భిక్షాచర్యం చరన్తి’ ఇతి వర్తమానాపదేశాత్ అర్థవాదోఽయమ్ ; న విధాయకః ప్రత్యయః కశ్చిచ్ఛ్రూయతే లిఙ్లోట్తవ్యానామన్యతమోఽపి ; తస్మాత్ అర్థవాదమాత్రేణ శ్రుతిస్మృతివిహితానాం యజ్ఞోపవీతాదీనాం సాధనానాం న శక్యతే పరిత్యాగః కారయితుమ్ ; ‘యజ్ఞోపవీత్యేవాధీయీత యాజయేద్యజేత వా’ (తై. ఆ. ౨ । ౧ । ౧) । పారివ్రాజ్యే తావదధ్యయనం విహితమ్ — ‘వేదసన్న్యసనాచ్ఛూద్రస్తస్మాద్వేదం న సన్న్యసేత్’ ఇతి ; ‘స్వాధ్యాయ ఎవోత్సృజ్యమానో వాచమ్’ (ఆ. ధ. ౨ । ౨౧ । ౧౦) ఇతి చ ఆపస్తమ్బః ; ‘బ్రహ్మోజ్ఝం వేదనిన్దా చ కౌటసాక్ష్యం సుహృద్వధః । గర్హితాన్నాద్యయోర్జగ్ధిః సురాపానసమాని షట్’ (మను. ౧౧ । ౫౬) — ఇతి వేదపరిత్యాగే దోషశ్రవణాత్ । ‘ఉపాసనే గురూణాం వృద్ధానామతిథీనాం హోమే జప్యకర్మణి భోజన ఆచమనే స్వాధ్యాయే చ యజ్ఞోపవీతీ స్యాత్’ (ఆ. ధ. ౧ । ౧౫ । ౧) ఇతి పరివ్రాజకధర్మేషు చ గురూపాసనస్వాధ్యాయ భోజనాచమనాదీనాం కర్మణాం శ్రుతిస్మృతిషు కర్తవ్యతయా చోదితత్వాత్ గుర్వాద్యుపాసనాఙ్గత్వేన యజ్ఞోపవీతస్య విహితత్వాత్ తత్పరిత్యాగో నైవావగన్తుం శక్యతే । యద్యపి ఎషణాభ్యో వ్యుత్థానం విధీయత ఎవ, తథాపి పుత్రాద్యేషణాభ్యస్తిసృభ్య ఎవ వ్యుత్థానమ్ , న తు సర్వస్మాత్కర్మణః కర్మసాధనాచ్చ వ్యుత్థానమ్ ; సర్వపరిత్యాగే చ అశ్రుతం కృతం స్యాత్ , శ్రుతం చ యజ్ఞోపవీతాది హాపితం స్యాత్ ; తథా చ మహానపరాధః విహితాకరణప్రతిషిద్ధాచరణనిమిత్తః కృతః స్యాత్ ; తస్మాత్ యజ్ఞోపవీతాదిలిఙ్గపరిత్యాగోఽన్ధపరమ్పరైవ ॥

ఎతం వై తమిత్యాదివాక్యస్య విధాయకత్వముపేత్య సర్వకర్మతత్సాధనపరిత్యాగపరత్వముక్తమాక్షిపతి —

నన్వితి ।

ఇతశ్చ యజ్ఞోపవీతమపరిత్యాజ్యమిత్యాహ —

యజ్ఞోపవీత్యేవేతి ।

యాజనాదిసమభివ్యాహారాదసంన్యాసివిషయమేతదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

పారివ్రాజ్యే తావదితి ।

వేదత్యాగే దోషశ్రుతేస్తదత్యాగేఽపి కథం పారివ్రాజ్యే యజ్ఞోపవీతిత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

ఉపాసన ఇతి ।

ఇత్యనేన వాక్యేన గుర్వాద్యుపాసనాఙ్గత్వేన యజ్ఞోపవీతస్య విహితత్వాత్పరివ్రాజకధర్మేషు గురూపాసనాదీనాం కర్తవ్యతయా శ్రుతిస్మృతిషు చోదితత్వాద్యజ్ఞోపవీతపరిత్యాగోఽవగన్తుం నైవ శక్యత ఇత్యన్వయః ।

సంప్రతి ప్రౌఢిమారూఢో వ్యుత్థానే విధిమఙ్గీకృత్యాపి దూషయతి —

యద్యపీత్యాదినా

ఎషణాభ్యో వ్యుత్థానే సత్యేషణాత్వావిశేషాత్కర్మణస్తత్సాధనాచ్చ వ్యుత్థానం సేత్స్యతీత్యాశఙ్క్య యజ్ఞోపవీతాదేరేషణాత్వమసిద్ధమిత్యాశయేనాఽఽహ —

సర్వేతి ।

అశ్రుతకరణే శ్రుతత్యాగే చ ‘అకుర్వన్విహితం కర్మ’(యా.స్మృ.౩-౨౧౯) ఇత్యాదిస్మృతిమాశ్రిత్య దూషణమాహ —

తథా చేతి ।

నను దృశ్యతే యజ్ఞోపవీతాదిలిఙ్గత్యాగః స కస్మాన్నిరాక్రియతే తత్రాఽఽహ —

తస్మాదితి ।