బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
తృతీయోఽధ్యాయఃపఞ్చమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
అథ హైనం కహోలః కౌషీతకేయః పప్రచ్ఛ యాజ్ఞవల్క్యేతి హోవాచ యదేవ సాక్షాదపరోక్షాద్బ్రహ్మ య ఆత్మా సర్వాన్తరస్తం మే వ్యాచక్ష్వేత్యేష త ఆత్మా సర్వాన్తరః । కతమో యాజ్ఞవల్క్య సర్వాన్తరో యోఽశనాయాపిపాసే శోకం మోహం జరాం మృత్యుమత్యేతి । ఎతం వై తమాత్మానం విదిత్వా బ్రాహ్మణాః పుత్రైషణాయాశ్చ విత్తైషణాయాశ్చ లోకైషణాయాశ్చ వ్యుత్థాయాథ భిక్షాచర్యం చరన్తి యా హ్యేవ పుత్రైషణా సా విత్తైషణా యా విత్తైషణా సా లోకైషణోభే హ్యేతే ఎషణే ఎవ భవతః । తస్మాద్బ్రాహ్మణః పాణ్డిత్యం నిర్విద్య బాల్యేన తిష్ఠాసేత్ । బాల్యం చ పాణ్డిత్యం చ నిర్విద్యాథ మునిరమౌనం చ మౌనం చ నిర్విద్యాథ బ్రాహ్మణః స బ్రాహ్మణః కేన స్యాద్యేన స్యాత్తేనేదృశ ఎవాతోఽన్యదార్తం తతో హ కహోలః కౌషీతకేయ ఉపరరామ ॥ ౧ ॥
న, ‘యజ్ఞోపవీతం వేదాంశ్చ సర్వం తద్వర్జయేద్యతిః’ (క. రు. ౨) ఇతి శ్రుతేః । అపి చ ఆత్మజ్ఞానపరత్వాత్సర్వస్యా ఉపనిషదః — ఆత్మా ద్రష్టవ్యః శ్రోతవ్యో మన్తవ్య ఇతి హి ప్రస్తుతమ్ ; స చ ఆత్మైవ సాక్షాదపరోక్షాత్సర్వాన్తరః అశనాయాదిసంసారధర్మవర్జిత ఇత్యేవం విజ్ఞేయ ఇతి తావత్ ప్రసిద్ధమ్ ; సర్వా హీయముపనిషత్ ఎవంపరేతి విధ్యన్తరశేషత్వం తావన్నాస్తి, అతో నార్థవాదః, ఆత్మజ్ఞానస్య కర్తవ్యత్వాత్ । ఆత్మా చ అశనాయాదిధర్మవాన్న భవతీతి సాధనఫలవిలక్షణో జ్ఞాతవ్యః ; అతోఽవ్యతిరేకేణ ఆత్మనో జ్ఞానమవిద్యా — ‘అన్యోఽసావన్యోఽహమస్మీతి’, (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) న స వేద, ‘మృత్యోః స మృత్యుమాప్నోతి య ఇహ నానేవ పశ్యతి’, (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౯) ‘ఎకధైవానుద్రష్టవ్యమ్’, (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ‘ఎకమేవాద్వితీయమ్’, ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । క్రియాఫలం సాధనం అశనాయాదిసంసారధర్మాతీతాదాత్మనోఽన్యత్ అవిద్యావిషయమ్ — ‘యత్ర హి ద్వైతమివ భవతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ‘అన్యోఽసావన్యోఽహమస్మీతి, ’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ‘న స వేద’ ‘అథ యేఽన్యథాతో విదుః’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ఇత్యాదివాక్యశతేభ్యః । న చ విద్యావిద్యే ఎకస్య పురుషస్య సహ భవతః, విరోధాత్ — తమఃప్రకాశావివ ; తస్మాత్ ఆత్మవిదః అవిద్యావిషయోఽధికారో న ద్రష్టవ్యః క్రియాకారకఫలభేదరూపః, ‘మృత్యోః స మృత్యుమాప్నోతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౯) ఇత్యాదినిన్దితత్వాత్ , సర్వక్రియాసాధనఫలానాం చ అవిద్యావిషయాణాం తద్విపరీతాత్మవిద్యయా హాతవ్యత్వేనేష్టత్వాత్ , యజ్ఞోపవీతాదిసాధనానాం చ తద్విషయత్వాత్ । తస్మాత్ అసాధనఫలస్వభావాదాత్మనః అన్యవిషయా విలక్షణా ఎషణా ; ఉభే హ్యేతే సాధనఫలే ఎషణే ఎవ భవతః యజ్ఞోపవీతాదేస్తత్సాధ్యకర్మణాం చ సాధనత్వాత్ , ‘ఉభే హ్యేతే ఎషణే ఎవ’ ఇతి హేతువచనేనావధారణాత్ । యజ్ఞోపవీతాదిసాధనాత్ తత్సాధ్యేభ్యశ్చ కర్మభ్యః అవిద్యావిషయత్వాత్ ఎషణారూపత్వాచ్చ జిహాసితవ్యరూపత్వాచ్చ వ్యుత్థానం విధిత్సితమేవ । ననూపనిషద ఆత్మజ్ఞానపరత్వాత్ వ్యుత్థానశ్రుతిః తత్స్తుత్యర్థా, న విధిః — న, విధిత్సితవిజ్ఞానేన సమానకర్తృకత్వశ్రవణాత్ ; న హి అకర్తవ్యేన కర్తవ్యస్య సమానకర్తృకత్వేన వేదే కదాచిదపి శ్రవణం సమ్భవతి ; కర్తవ్యానామేవ హి అభిషవహోమభక్షాణాం యథా శ్రవణమ్ — అభిషుత్య హుత్వా భక్షయన్తీతి, తద్వత్ ఆత్మజ్ఞానైషణావ్యుత్థానభిక్షాచర్యాణాం కర్తవ్యానామేవ సమానకర్తృకత్వశ్రవణం భవేత్ । అవిద్యావిషయత్వాత్ ఎషణాత్వాచ్చ అర్థప్రాప్త ఆత్మజ్ఞానవిధేరేవ యజ్ఞోపవీతాదిపరిత్యాగః, న తు విధాతవ్య ఇతి చేత్ — న ; సుతరామాత్మనజ్ఞానవిధినైవ విహితస్య సమానకర్తృకత్వశ్రవణేన దార్ఢ్యోపపత్తిః, తథా భిక్షాచర్యస్య చ । యత్పునరుక్తమ్ , వర్తమానాపదేశాదర్థవాదమాత్రమితి — న, ఔదుమ్బరయూపాదివిధిసమానత్వాదదోషః ॥

నేయమన్ధపరమ్పరేతి పరిహరతి —

నేత్యాదినా ।

బ్రహ్మచర్యాదేవ ప్రవ్రజేదిత్యాదివిధ్యుపలమ్భేఽతి ప్రౌఢవాదేనాఽఽత్మజ్ఞానవిధిబలాదేవ సంన్యాసం సాధయితుమాత్మజ్ఞానపరత్వం తావదుపనిషదాముపన్యస్యతి —

అపి చేతి ।

ఇతశ్చాస్తి సంన్యాసే విధిరితి యావత్ । తద్ద్విధిబలాదేవ సంన్యాససిద్ధిరితి శేషః ।

కథం సర్వోపనిషదాత్మజ్ఞానపరేష్యతే కర్తృస్తుతిద్వారా కర్మవిధిశేషత్వేనార్థవాదత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

ఆత్మేత్యాదినా ।

అస్తు యథోక్తం వస్తు విజ్ఞేయం తథాఽపి ప్రస్తుతే కిం జాతం తదాహ —

సర్వా హీతి ।

నను తస్య కర్తవ్యత్వేఽపి కథం కర్మతత్సాధనత్యాగసిద్ధిరత ఆహ —

ఆత్మా చేతి ।

విపక్షే దోషమాహ —

అత ఇతి ।

సాధనఫలాన్తర్భూతత్వేనాఽఽత్మనో జ్ఞానమవిద్యేత్యత్ర ప్రమాణమాహ —

అన్యోఽసావిత్యాదినా ।

క్రియాకారకఫలవిలక్షణస్యాఽఽత్మనో జ్ఞానం కర్తవ్యం తత్సామర్థ్యాత్సాధ్యసాధనత్యాగః సిధ్యతీత్యుక్తం సంప్రత్యవిద్యావిషయత్వాచ్చ సాధ్యసాధనయోర్విద్యావతాం త్యాజ్యతేత్యాహ —

క్రియేతి ।

తస్యావిద్యావిషయత్వే శ్రుతీరుదాహరతి —

యత్రేతి ।

అవిద్యావిషయత్వేఽపి సాధనాది విద్యావత ఎవ భవిష్యతి విద్యావిద్యయోరస్మదాదిషు సాహిత్యోపలమ్భాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

న చేతి ।

విద్యావిద్యయోః సాహిత్యాసంభవే ఫలితమాహ —

తస్మాదితి ।

ఇతశ్చ ప్రయోజకజ్ఞానవతా సాధ్యసాధనభేదో న ద్రష్టవ్యో వివక్షితతత్త్వసాక్షాత్కారవిరోధిత్వాదిత్యాహ —

సర్వేతి ।

భవత్వవిద్యావిషయాణాం విద్యావతస్త్యాగస్తథాఽపి కుతో యజ్ఞోపవీతాదీనాం త్యాగస్తత్రాఽఽహ —

యజ్ఞోపవీతాదీతి ।

తద్విషయత్వాదిత్యత్ర తచ్ఛబ్దోఽవిద్యావిషయః ।

ఎషణాత్వాచ్చ యజ్ఞోపవీతాదీనాం త్యాజ్యతేత్యాహ —

తస్మాదితి ।

జ్ఞేయత్వేన ప్రస్తుతాదితి యావత్ ।

సాధ్యసాధనవిషయా తదాత్మికైషణా త్యాజ్యేత్యత్ర హేతుమాహ —

విలక్షణేతి ।

పురుషార్థరూపాద్విపరీతా సా హేయేత్యర్థః ।

సాధ్యసాధనయోరేషణాత్వం సాధయతి ।

ఉభే హీతి ।

తథాఽపి యజ్ఞోపవీతాదీనాం కర్మాణాం చ కథమేషణాత్వమిత్యాశఙ్క్య సాధనాన్తర్భావాదిత్యాహ —

యజ్ఞోపవీతాదేరితి ।

తయోరేషణాత్వం కథం ప్రతిజ్ఞామాత్రేణ సేత్స్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

ఉభే హీతి ।

తయోరేషణాత్వే సిద్ధే ఫలితమాహ —

యజ్ఞోపవీతాదీతి ।

ఆత్మజ్ఞానవిధిరేవ సంన్యాసవిధిరిత్యుక్తత్వాద్వ్యుత్థాయేత్యస్య నాస్తి విధిత్వమితి శఙ్కతే —

నన్వితి ।

వ్యుత్థాయ విదిత్వేతి పాఠక్రమమతిక్రమ్య వ్యాఖ్యానే భవత్యేవాయం వివిదిషోర్విధిరితి పరిహరతి —

న విధిత్సితేతి ।

పాఠక్రమేఽపి ప్రయోజకజ్ఞానవతో విరక్తస్య భవత్యేవాయం విధిరిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —

న హీతి ।

ఉక్తమేవాన్వయముఖేనోదాహరణద్వారా వివృణోతి —

కర్తవ్యానామితి ।

అభిషుత్య సోమస్య కణ్డనం కృత్వా రసమాదాయేత్యర్థః ।

పాఠక్రమమేవాఽఽశ్రిత్య శఙ్కతే —

అవిద్యేతి ।

ప్రయోజకజ్ఞానవతో విరక్తస్యాఽఽత్మజ్ఞానవిధిసామర్థ్యలబ్ధస్య యజ్ఞోపవీతాదిత్యాగస్య కర్తవ్యాత్మజ్ఞానేన సమానకర్తృకత్వశ్రవణాదతిశయేనాఽఽవశ్యకత్వసిద్ధిరిత్యుత్తరమాహ —

న సుతరామితి ।

వ్యుత్థానే దర్శితం న్యాయం భిక్షాచర్యేఽప్యతిదిశతి —

తథేతి ।

భిక్షాచర్యస్య చాఽఽత్మజ్ఞానవిధినైకవాక్యస్య తథైవ దార్ఢ్యోపపత్తిరితి సంబన్ధః ।

వ్యుత్థానాదివాక్యస్యార్థవాదత్వముక్తమనూద్య దూషయతి —

యత్పునరిత్యాదినా ।

ఔదుమ్బరో యూపో భవతీత్యాదౌ లేట్పరిగ్రహేణ విధిస్వీకారవదత్రాపి పఞ్చమలకారేణ విధిసిద్ధేర్నార్థవాదత్వశఙ్కేత్యర్థః ।