తస్మాదిత్యాదివాక్యమవతార్య వ్యాచష్టే —
యస్మాదిత్యాదినా ।
ఉక్తమేవ వ్యుత్థానం స్పష్టయతి —
దృష్టేతి ।
వివేకవైరాగ్యాభ్యామేషణాభ్యో వ్యుత్థాయ శ్రుత్యాచార్యాభ్యాం కర్తవ్యం జ్ఞానం నిఃశేషం కృత్వా బాల్యేన తిష్ఠాసేదితి వ్యవహితేన సంబన్ధః ।
పాణ్డిత్యం నిర్విద్యేత్యనేనైవ వ్యుత్థానం విహితమిత్యాహ —
ఎషణేతి ।
తద్ధి పాణ్డిత్యమేషణాభ్యో వ్యుత్థానస్యావసానే సంభవతి తదత్ర వ్యుత్థానవిధిరిత్యర్థః ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
ఎషణేత్యాదినా ।
తాసాం తిరస్కారేణ పాణ్డిత్యముద్భవతి తస్యైషణాభ్యో విరుద్ధత్వాత్తథా చ పాణ్డిత్యం నిర్విద్యేత్యత్ర తాభ్యో వ్యుత్థానవిధానముచితమిత్యర్థః ।
వినాఽపి వ్యుత్థానం పాణ్డిత్యముద్భవిష్యతీతి చేన్నేత్యాహ —
న హీతి ।
పాణ్డిత్యం నిర్విద్యేత్యత్ర వ్యుత్థానవిధిముక్తముపసంహరతి —
ఇత్యాత్మజ్ఞానేనేతి ।
తర్హి కిమితి విదిత్వా వ్యుత్థాయేత్యత్ర వ్యుత్థానే విధిరభ్యుపగతస్తత్రాఽఽహ —
ఆత్మజ్ఞానేతి ।
తేన వ్యుత్థానస్య సమానకర్తృకత్వే క్త్వాప్రత్యయస్యోపాదానమేవ లిఙ్గభూతా శ్రుతిస్తయా దృఢీకృతం నియమేన ప్రాపితం వ్యుత్థానమిత్యర్థః ।
బాల్యేనేత్యాది వాక్యముత్థాప్య వ్యాకరోతి —
తస్మాదితి ।
వివేకాదివశాదేషణాభ్యో వ్యుత్థాయ పాణ్డిత్యం సంపాద్య తస్మాత్పాణ్డిత్యాజ్జ్ఞానబలభావేన స్థాతుమిచ్ఛేదితి యోజనా ।
కేయం జ్ఞానబలభావేన స్థితిరిత్యాశఙ్క్య తాం వ్యుత్పాదయతి —
సాధనేత్యాదినా ।
విద్వానితి వివేకిత్వోక్తిః ।
యథోక్తబలభావావష్టమ్భే కరణానాం విషయపారవశ్యనివృత్త్యా పురుషస్యాపి తత్పారవశ్యనివృత్తిః ఫలతీత్యాహ —
తదాశ్రయణే హీతి ।
ఉక్తమేవార్థం వ్యతిరేకముఖేన విశదయతి —
జ్ఞానబలేతి ।
నన్వద్యాపి జ్ఞానస్య బలం కీదృగితి న జ్ఞాయతే తత్రాఽఽహ —
బలం నామేతి ।
బాల్యవాక్యార్థముపసంహరతి —
అత ఇతి ।
యథా జ్ఞానబలేన విషయాభిముఖీ తద్వ్యాపకే దృష్టిస్తిరస్క్రియతే తథేతి యావత్ । ఆత్మనా తద్విజ్ఞానాతిశయేనేత్యర్థః । వీర్యం విషయదృష్టితిరస్కరణసామర్థ్యమిత్యేతత్ । బలహీనేన విషయదృష్టితిరస్కరణసామర్థ్యరహితేనాయమాత్మా న లభ్యో న శక్యః సాక్షాత్కర్తుమిత్యర్థః ।
బాల్యం చేత్యాది వాక్యమాదాయ వ్యాచష్టే —
బాల్యం చేతి ।
పూర్వోక్తయోరుత్తరత్ర హేతుత్వద్యోతనార్థోఽథశబ్దః ।
తదేవోపపాదయతి —
ఎతావద్ధీతి ।
వాక్యాన్తరముత్థాప్య వ్యాకరోతి —
అమౌనం చేత్యాదినా ।
మౌనామౌనయోర్బ్రాహ్మణ్యం ప్రతి సామగ్రీత్వద్యోతకోఽథశబ్దః ।
బ్రాహ్మణ్యముపపాదయతి —
బ్రహ్మైవేతి ।
ఆచార్యపరిచర్యాపూర్వకం వేదాన్తానాం తాత్పర్యావధారణం పాణ్డిత్యమ్ । యుక్తితోఽనాత్మదృష్టితిరస్కారో బాల్యమ్ । ‘అహమాత్మా పరం బ్రహ్మ న మత్తోఽన్యదస్తి కిఞ్చన’ ఇతి మనసైవానుసన్ధానం మౌనమ్ । మహావాక్యార్థావగతిర్బ్రాహ్మణ్యమితి విభాగః ।
ప్రాగపి ప్రసిద్ధం బ్రాహ్మణ్యమితి చేత్తత్రాఽఽహ —
నిరుపచరితమితి ।
బ్రహ్మవిదః సమాచారం పృచ్ఛతి —
స ఇతి ।
అనియతం తస్య చరణమిత్యుత్తరమాహ —
యేనేతి ।
ఉక్తలక్షణత్వం కృతకృత్యత్వమ్ ।
అవ్యవస్థితం చరణమిచ్ఛతో బ్రహ్మవిదో యథేష్టచేష్టాఽభీష్టా స్యాత్తథా చ ‘యద్యదాచరతి శ్రేష్ఠః’ (భ. గీ. ౩-౨౧) ఇతి స్మృతేరితరేషామప్యాచారేఽనాదరః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యేన కేనచిదితి ।
విహితమాచరతో నిషిద్ధం చ త్యజతః శుద్ధబుద్ధేః శ్రుతాద్వాక్యాత్సమ్యగ్ధీరుత్పద్యతే తస్య చ వాసనావసాద్వ్యవస్థితైవ చేష్టా నావ్యవస్థితేతి న యథేష్టాచరణప్రయుక్తో దోష ఇత్యర్థః ।
అతోఽన్యదిత్యాది వ్యాకరోతి —
అత ఇతి ।
స్వప్నేత్యాది బహుదృష్టాన్తోపాదానం దార్ష్టాన్తికస్య బహురూపత్వద్యోతనార్థమ్ ।
అతోఽన్యదితి కుతో విశేషణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఆత్మైవేతి ॥౧॥