పూర్వబ్రాహ్మణయోరాత్మనః సర్వాన్తరత్వముక్తం తన్నిర్ణయార్థముత్తరం బ్రాహ్మణత్రయమితి సంగతిమాహ —
యత్సాక్షాదితి ।
ఉక్తమేవ సంబన్ధం వివృణోతి —
పృథివ్యాదీనీతి ।
అన్తర్బహిర్భావేన సూక్ష్మస్థూలతారతమ్యక్రమేణేత్యర్థః । బాహ్యం బాహ్యమితి వీప్సోపరిష్టాత్తచ్ఛబ్దో ద్రష్టవ్యో యత్తదోర్నిత్యసంబన్ధాత్ । నిరాకుర్వన్యథా ముముక్షుః సర్వాన్తరమాత్మానం ప్రతిపద్యతే తథా స యథోక్తవిశేషణో దర్శయితవ్య ఇత్యుత్తరగ్రన్థారమ్భ ఇతి యోజనా । కహోలప్రశ్ననిర్ణయానన్తర్యమథశబ్దార్థః । యత్పార్థివం ధాతుజాతం తదిదం సర్వమప్స్విత్యాది యోజనీయమ్ ।
పదార్థముక్త్వా వాక్యార్థమాహ —
అద్భిరితి ।
పార్థివస్య ధాతుజాతస్యాద్భిర్వ్యాప్త్యభావే దోషమాహ —
అన్యథేతి ।
కిమత్ర గార్గ్యా వివక్షితమితి తదాహ —
ఇదం తావదితి ।
తదేవ దర్శయితుం వ్యాప్తిమాహ —
యత్కార్యమితి ।
కారణేన వ్యాపకేనేతి శేషః । యత్కార్యం తత్కారణేన వ్యాప్తం యత్పరిచ్ఛిన్నం తద్వ్యాపకేన వ్యాప్తం యచ్చ స్థలం తత్సూక్ష్మేణ వ్యాప్తమితి త్రిప్రకారా వ్యాప్తిః । ఇతి శబ్దస్తత్సమాప్త్యర్థః ।
వ్యాప్తిభూమిమాహ —
యథేతి ।
సంప్రత్యనుమానమాహ —
తథేతి ।
పూర్వం పూర్వమిత్యబాదేర్ధర్మిణో నిర్దేశః । ఉత్తరేణోత్తరేణ వాయ్వాదికారణేనాపరిచ్ఛిన్నేన సూక్ష్మేణ వ్యాప్తమితి శేషః। విమతం కారణేన వ్యాపకేన సూక్ష్మేణ వ్యాప్తం కార్యత్వాత్పరిచ్ఛిన్నత్వాత్స్థూలత్వాచ్చ పృథివీవదిత్యర్థః ।
సర్వాన్తరాదాత్మనోఽర్వాగుక్తన్యాయం సర్వత్ర సంచారయతి —
ఇత్యేష ఇతి ।
నను తథాఽపి భూతపఞ్చకవ్యతిరిక్తానాం గన్ధర్వలోకాదీనామప్యాన్తరత్వేనోపదేశాత్కథం భూతపఞ్చకవ్యుదాసేన సర్వాన్తరప్రతిపత్తిర్వివక్షితేతి తత్రాఽఽహ —
తత్రేతి ।
ఉక్తనీత్యా ప్రశ్నార్థే స్థితే సతీతి యావత్ । భూతాత్మస్థితినిర్ధారణే వా సప్తమీ ।
అథ పరమాత్మానం భూతాని చ హిత్వా పృథగేవ గన్ధర్వలోకాదీని వస్త్వన్తరాణి భవిష్యన్తి నేత్యాహ —
న చేతి ।
గన్ధర్వలోకాదీన్యపి భూతానామేవావస్థావిశేషాస్తతః సత్యం భూతపఞ్చకం తస్య సత్యం పరం బ్రహ్మ నాన్యదన్తరాలే ప్రతిపత్తవ్యమిత్యన్యప్రతిషేధార్థో చ శబ్దౌ ।
తాత్పర్యముక్త్వా ప్రశ్నముత్థాప్య తదక్షరాణి వ్యాకరోతి —
కస్మిన్నిత్యాదినా ।
కస్మిన్ను ఖలు వాయురిత్యాదావుక్తన్యాయమతిదిశతి —
ఎవమితి ।
వాయావిత్యయుక్తా ప్రత్యుక్తిరపామగ్నికార్యత్వాదగ్నావితి వక్తవ్యత్వాదితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
అగ్నేరుదకవ్యాపకత్వేఽపి కాష్ఠవిద్యుదాదిపారతన్త్ర్యాత్స్వతన్త్రేణ కేనచిదపాం వ్యాప్తిర్వక్తవ్యేత్యగ్నిం హిత్వా తత్కరణే వాయావిత్యుక్తం వాయోశ్చ స్వకారణతన్త్రత్వేఽపి నోదకతన్త్రతేతి తద్వ్యాపకత్వసిద్ధిరిత్యుత్తరమాహ —
నైష దోష ఇత్యాదినా ।
అన్తరిక్షలోకశబ్దార్థమాహ —
తాన్యేవేతి ।
ప్రజాపతిలోకశబ్దార్థం కథయతి —
విరాడితి ।
అన్తరిక్షలోకాదీనాం ప్రత్యేకమేకత్వాత్కుతో బహువచనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సర్వత్ర హీతి ।
పూర్వవదనుమానేన సూత్రం పృచ్ఛన్తీం గార్గీం ప్రతిషేధతి —
స హోవాచేత్యాదినా ।
ఉక్తమేవ స్పష్టయన్వాక్యార్థమాహ —
ఆగమేనేతి ।
ప్రతిషేధాతిక్రమే దోషమాహ —
పృచ్ఛన్త్యాశ్చేతి ।
మూర్ధపాతప్రసంగం ప్రకటయన్ప్రతిషేధముపసంహరతి —
దేవతాయా ఇత్యాదినా ॥౧॥