అథ హైనముద్దాలక ఆరుణిః పప్రచ్ఛ యాజ్ఞవల్క్యేతి హోవాచ మద్రేష్వవసామ పతఞ్జలస్య కాప్యస్య గృహేషు యజ్ఞమధీయానాస్తస్యాసీద్భార్యా గన్ధర్వగృహీతా తమపృచ్ఛామ కోఽసీతి సోఽబ్రవీత్కబన్ధ ఆథర్వణ ఇతి సోఽబ్రవీత్పతఞ్జలం కాప్యం యాజ్ఞికాంశ్చ వేత్థ ను త్వం కాప్య తత్సూత్రం యేనాయం చ లోకః పరశ్చ లోకః సర్వాణి చ భూతాని సన్దృబ్ధాని భవన్తీతి సోఽబ్రవీత్పతఞ్జలః కాప్యో నాహం తద్భగవన్వేదేతి సోఽబ్రవీత్పతఞ్జలం కాప్యం యాజ్ఞికాంశ్చ వేత్థ ను త్వం కాప్య తమన్తర్యామిణం య ఇమం చ లోకం పరం చ లోకం సర్వాణి చ భూతాని యోఽన్తరో యమయతీతి సోఽబ్రవీత్పతఞ్జలః కాప్యో నాహం తం భగవన్వేదేతి సోఽబ్రవీత్పతఞ్జలం కాప్యం యాజ్ఞికాంశ్చ యో వై తత్కాప్య సూత్రం విద్యాత్తం చాన్తర్యామిణమితి స బ్రహ్మవిత్స లోకవిత్స దేవవిత్స వేదవిత్స భూతవిత్స ఆత్మవిత్స సర్వవిదితి తేభ్యోఽబ్రవీత్తదహం వేద తచ్చేత్త్వం యాజ్ఞవల్క్య సూత్రమవిద్వాంస్తం చాన్తర్యామిణం బ్రహ్మగవీరుదజసే మూర్ధా తే విపతిష్యతీతి వేద వా అహం గౌతమ తత్సూత్రం తం చాన్తర్యామిణమితి యో వా ఇదం కశ్చిద్బ్రూయాద్వేద వేదేతి యథా వేత్థ తథా బ్రూహీతి ॥ ౧ ॥
ఇదానీం బ్రహ్మలోకానామ్ అన్తరతమం సూత్రం వక్తవ్యమితి తదర్థ ఆరమ్భః ; తచ్చ ఆగమేనైవ ప్రష్టవ్యమితి ఇతిహాసేన ఆగమోపన్యాసః క్రియతే — అథ హైనమ్ ఉద్దాలకో నామతః, అరుణస్యాపత్యమ్ ఆరుణిః పప్రచ్ఛ ; యాజ్ఞవల్క్యేతి హోవాచ ; మద్రేషు దేశేషు అవసామ ఉషితవన్తః, పతఞ్జలస్య — పతఞ్జలో నామతః — తస్యైవ కపిగోత్రస్య కాప్యస్య గృహేషు యజ్ఞమధీయానాః యజ్ఞశాస్త్రాధ్యయనం కుర్వాణాః । తస్య ఆసీత్ భార్యా గన్ధర్వగృహీతా ; తమపృచ్ఛామ — కోఽసీతి । సోఽబ్రవీత్ — కబన్ధో నామతః, అథర్వణోఽపత్యమ్ ఆథర్వణ ఇతి । సోఽబ్రవీద్గన్ధర్వః పతఞ్జలం కాప్యం యాజ్ఞికాంశ్చ తచ్ఛిష్యాన్ — వేత్థ ను త్వం హే కాప్య జానీషే తత్సూత్రమ్ ; కిం తత్ ? యేన సూత్రేణ అయం చ లోకః ఇదం చ జన్మ, పరశ్చ లోకః పరం చ ప్రతిపత్తవ్యం జన్మ, సర్వాణి చ భూతాని బ్రహ్మాదిస్తమ్బపర్యన్తాని, సన్దృబ్ధాని సఙ్గ్రథితాని స్రగివ సూత్రేణ విష్టబ్ధాని భవన్తి యేన — తత్ కిం సూత్రం వేత్థ । సోఽబ్రవీత్ ఎవం పృష్టః కాప్యః — నాహం తద్భగవన్వేదేతి — తత్ సూత్రం నాహం జానే హే భగవన్నితి సమ్పూజయన్నాహ । సోఽబ్రవీత్ పునర్గన్ధర్వః ఉపాధ్యాయమస్మాంశ్చ — వేత్థ ను త్వం కాప్య తమన్తర్యామిణమ్ — అన్తర్యామీతి విశేష్యతే — య ఇమం చ లోకం పరం చ లోకం సర్వాణి చ భూతాని యః అన్తరః అభ్యన్తరః సన్ యమయతి నియమయతి, దారుయన్త్రమివ భ్రామయతి, స్వం స్వముచితవ్యాపారం కారయతీతి । సోఽబ్రవీదేవముక్తః పతఞ్జలః కాప్యః — నాహం తం జానే భగవన్నితి సమ్పూజయన్నాహ । సోఽబ్రవీత్పునర్గన్ధర్వః ; సూత్రతదన్తర్గతాన్తర్యామిణోర్విజ్ఞానం స్తూయతే — యః కశ్చిద్వై తత్ సూత్రం హే కాప్య విద్యాత్ విజానీయాత్ తం చ అన్తర్యామిణం సూత్రాన్తర్గతం తస్యైవ సూత్రస్య నియన్తారం విద్యాత్ యః ఇత్యేవముక్తేన ప్రకారేణ — స హి బ్రహ్మవిత్ పరమాత్మవిత్ , స లోకాంశ్చ భూరాదీనన్తర్యామిణా నియమ్యమానాన్ లోకాన్ వేత్తి, స దేవాంశ్చాగ్న్యాదీన్ లోకినః జానాతి, వేదాంశ్చ సర్వప్రమాణభూతాన్వేత్తి, భూతాని చ బ్రహ్మాదీని సూత్రేణ ధ్రియమాణాని తదన్తర్గతేనాన్తర్యామిణా నియమ్యమానాని వేత్తి, స ఆత్మానం చ కర్తృత్వభోక్తృత్వవిశిష్టం తేనైవాన్తర్యామిణా నియమ్యమానం వేత్తి, సర్వం చ జగత్ తథాభూతం వేత్తి — ఇతి ; ఎవం స్తుతే సూత్రాన్తర్యామివిజ్ఞానే ప్రలుబ్ధః కాప్యోఽభిముఖీభూతః, వయం చ ; తేభ్యశ్చ అస్మభ్యమ్ అభిముఖీభూతేభ్యః అబ్రవీద్గన్ధర్వః సూత్రమన్తర్యామిణం చ ; తదహం సూత్రాన్తర్యామివిజ్ఞానం వేద గన్ధర్వాల్లబ్ధాగమః సన్ ; తచ్చేత్ యాజ్ఞవల్క్య సూత్రమ్ , తం చాన్తర్యామిణమ్ అవిద్వాంశ్చేత్ , అబ్రహ్మవిత్సన్ యది బ్రహ్మగవీరుదజసే బ్రహ్మవిదాం స్వభూతా గా ఉదజస ఉన్నయసి త్వమ్ అన్యాయేన, తతో మచ్ఛాపదగ్ధస్య మూర్ధా శిరః తే తవ విస్పష్టం పతిష్యతి । ఎవముక్తో యాజ్ఞవల్క్య ఆహ — వేద జానామి అహమ్ , హే గౌతమేతి గోత్రతః, తత్సూత్రమ్ — యత్ గన్ధర్వస్తుభ్యముక్తవాన్ ; యం చ అన్తర్యామిణం గన్ధర్వాద్విదితవన్తో యూయమ్ , తం చ అన్తర్యామిణం వేద అహమ్ — ఇతి ; ఎవముక్తే ప్రత్యాహ గౌతమః — యః కశ్చిత్ప్రాకృత ఇదం యత్త్వయోక్తం బ్రూయాత్ — కథమ్ ? వేద వేదేతి — ఆత్మానం శ్లాఘయన్ , కిం తేన గర్జితేన ? కార్యేణ దర్శయ ; యథా వేత్థ, తథా బ్రూహీతి ॥