బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
తృతీయోఽధ్యాయఃసప్తమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
స హోవాచ వాయుర్వై గౌతమ తత్సూత్రం వాయునా వై గౌతమ సూత్రేణాయం చ లోకః పరశ్చ లోకః సర్వాణి చ భూతాని సన్దృబ్ధాని భవన్తి తస్మాద్వై గౌతమ పురుషం ప్రేతమాహుర్వ్యస్రంసిషతాస్యాఙ్గానీతి వాయునా హి గౌతమ సూత్రేణ సన్దృబ్ధాని భవన్తీత్యేవమేవైతద్యాజ్ఞవల్క్యాన్తర్యామిణం బ్రూహీతి ॥ ౨ ॥
స హోవాచ యాజ్ఞవల్క్యః । బ్రహ్మలోకా యస్మిన్నోతాశ్చ ప్రోతాశ్చ వర్తమానే కాలే, యథా పృథివీ అప్సు, తత్ సూత్రమ్ ఆగమగమ్యం వక్తవ్యమితి — తదర్థం ప్రశ్నాన్తరముత్థాపితమ్ ; అతస్తన్నిర్ణయాయ ఆహ — వాయుర్వై గౌతమ తత్సూత్రమ్ ; నాన్యత్ ; వాయురితి — సూక్ష్మమాకాశవత్ విష్టమ్భకం పృథివ్యాదీనామ్ , యదాత్మకం సప్తదశవిధం లిఙ్గం కర్మవాసనాసమవాయి ప్రాణినామ్ , యత్తత్సమష్టివ్యష్ట్యాత్మకమ్ , యస్య బాహ్యా భేదాః సప్తసప్త మరుద్గణాః సముద్రస్యేవోర్మయః — తదేతద్వాయవ్యం తత్త్వం సూత్రమిత్యభిధీయతే । వాయునా వై గౌతమ సూత్రేణ అయం చ లోకః పరశ్చ లోకః సర్వాణి చ భూతాని సన్దృబ్ధాని భవన్తి సఙ్గ్రథితాని భవన్తీతి ప్రసిద్ధమేతత్ ; అస్తి చ లోకే ప్రసిద్ధిః ; కథమ్ ? యస్మాత్ వాయుః సూత్రమ్ , వాయునా విధృతం సర్వమ్ , తస్మాద్వై గౌతమ పురుషం ప్రేతమాహుః కథయన్తి — వ్యస్రంసిషత విస్రస్తాని అస్య పురుషస్యాఙ్గానీతి ; సూత్రాపగమే హి మణ్యాదీనాం ప్రోతానామవస్రంసనం దృష్టమ్ ; ఎవం వాయుః సూత్రమ్ ; తస్మిన్మణివత్ప్రోతాని యది అస్యాఙ్గాని స్యుః, తతో యుక్తమేతత్ వాయ్వపగమే అవస్రంసనమఙ్గానామ్ । అతో వాయునా హి గౌతమ సూత్రేణ సన్దృబ్ధాని భవన్తీతి నిగమయతి । ఎవమేవైతత్ యాజ్ఞవల్క్య, సమ్యగుక్తం సూత్రమ్ ; తదన్తర్గతం తు ఇదానీం తస్యైవ సూత్రస్య నియన్తారమన్తర్యామిణం బ్రూహీత్యుక్తః ఆహ ॥

యాజ్ఞవల్క్యోక్తేస్తాత్పర్యమాహ —

బ్రహ్మలోకా ఇతి ।

ఇత్యభీష్టమాగమవిదామిత్యధ్యాహృత్యాఽఽద్యస్యేతిశబ్దస్య యోజనా । ప్రశ్నాన్తరం సూత్రవిషయం గౌతమవాక్యమ్ ।

వైశబ్దార్థమాహ —

నాన్యదితి ।

సూక్ష్మత్వే దృష్టాన్తమాహ —

అకాశవదితి ।

వాయుమేవ విశినాష్టి —

యదాత్మకమితి ।

పఞ్చ భూతాని దశ బాహ్యానీన్దియాణి పఞ్చవృత్తిః ప్రాణశ్చతుర్విధమన్తఃకరణమితి సప్తదశవిధత్వమ్ ।

కర్మణాం వాసనానాం చోత్తరసృష్టిహేతూనాం ప్రాణిభిరర్జితానామాశ్రయత్వాదపేక్షితమేవ లిఙ్గమిత్యాహ —

కర్మేతి ।

తస్యైవ సామాన్యవిశేషాత్మనా బహురూపత్వమాహ —

యత్తదితి ।

తస్యైవ లోకపరీక్షకప్రసిద్ధత్వమాహ —

యస్యేతి ।

తస్య సూత్రత్వం సాధయతి —

వాయునేతి ।

ప్రసిద్ధమేతత్సూత్రవిదామితి శేషః ।

లౌకికీం ప్రసిద్ధిమేవ ప్రశ్నపూర్వకమనన్తరశ్రుత్యవష్టమ్భేన స్పష్టయతి —

కథమిత్యాదినా ।

ఉక్తమేవ దృష్టాన్తేన వ్యనక్తి —

సూత్రేత్యాదినా ।

వాయోః సూత్రత్వే సిద్ధే ఫలితమాహ —

అత ఇతి ॥౨॥