ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ತೃತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃಅಷ್ಟಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸೌ ವಿಧೃತೌ ತಿಷ್ಠತ ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯೌ ವಿಧೃತೇ ತಿಷ್ಠತ ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ ನಿಮೇಷಾ ಮುಹೂರ್ತಾ ಅಹೋರಾತ್ರಾಣ್ಯರ್ಧಮಾಸಾ ಮಾಸಾ ಋತವಃ ಸಂವತ್ಸರಾ ಇತಿ ವಿಧೃತಾಸ್ತಿಷ್ಠಂತ್ಯೇತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ ಪ್ರಾಚ್ಯೋಽನ್ಯಾ ನದ್ಯಃ ಸ್ಯಂದಂತೇ ಶ್ವೇತೇಭ್ಯಃ ಪರ್ವತೇಭ್ಯಃ ಪ್ರತೀಚ್ಯೋಽನ್ಯಾ ಯಾಂ ಯಾಂ ಚ ದಿಶಮನ್ವೇತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ ದದತೋ ಮನುಷ್ಯಾಃ ಪ್ರಶಂಸಂತಿ ಯಜಮಾನಂ ದೇವಾ ದರ್ವೀಂ ಪಿತರೋಽನ್ವಾಯತ್ತಾಃ ॥ ೯ ॥
ಅನೇಕವಿಶೇಷಣಪ್ರತಿಷೇಧಪ್ರಯಾಸಾತ್ ಅಸ್ತಿತ್ವಂ ತಾವದಕ್ಷರಸ್ಯೋಪಗಮಿತಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ; ತಥಾಪಿ ಲೋಕಬುದ್ಧಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಆಶಂಕ್ಯತೇ ಯತಃ, ಅತೋಽಸ್ತಿತ್ವಾಯ ಅನುಮಾನಂ ಪ್ರಮಾಣಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ — ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ । ಯದೇತದಧಿಗತಮಕ್ಷರಂ ಸರ್ವಾಂತರಂ ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ, ಯ ಆತ್ಮಾ ಅಶನಾಯಾದಿಧರ್ಮಾತೀತಃ, ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ — ಯಥಾ ರಾಜ್ಞಃ ಪ್ರಶಾಸನೇ ರಾಜ್ಯಮಸ್ಫುಟಿತಂ ನಿಯತಂ ವರ್ತತೇ, ಏವಮೇತಸ್ಯಾಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ — ಹೇ ಗಾರ್ಗಿ ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸೌ, ಸೂರ್ಯಶ್ಚ ಚಂದ್ರಮಾಶ್ಚ ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸೌ ಅಹೋರಾತ್ರಯೋರ್ಲೋಕಪ್ರದೀಪೌ, ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ಪ್ರಶಾಸಿತ್ರಾ ತಾಭ್ಯಾಂ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯಮಾನಲೋಕಪ್ರಯೋಜನವಿಜ್ಞಾನವತಾ ನಿರ್ಮಿತೌ ಚ, ಸ್ಯಾತಾಮ್ — ಸಾಧಾರಣಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಪ್ರಕಾಶೋಪಕಾರಕತ್ವಾತ್ ಲೌಕಿಕಪ್ರದೀಪವತ್ । ತಸ್ಮಾದಸ್ತಿ ತತ್ , ಯೇನ ವಿಧೃತೌ ಈಶ್ವರೌ ಸ್ವತಂತ್ರೌ ಸಂತೌ ನಿರ್ಮಿತೌ ತಿಷ್ಠತಃ ನಿಯತದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತೋದಯಾಸ್ತಮಯವೃದ್ಧಿಕ್ಷಯಾಭ್ಯಾಂ ವರ್ತೇತೇ ; ತದಸ್ತಿ ಏವಮೇತಯೋಃ ಪ್ರಶಾಸಿತೃ ಅಕ್ಷರಮ್ , ಪ್ರದೀಪಕರ್ತೃವಿಧಾರಯಿತೃವತ್ । ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯೌ — ದ್ಯೌಶ್ಚ ಪೃಥಿವೀ ಚ ಸಾವಯವತ್ವಾತ್ ಸ್ಫುಟನಸ್ವಭಾವೇ ಅಪಿ ಸತ್ಯೌ ಗುರುತ್ವಾತ್ಪತನಸ್ವಭಾವೇ ಸಂಯುಕ್ತತ್ವಾದ್ವಿಯೋಗಸ್ವಭಾವೇ ಚೇತನಾವದಭಿಮಾನಿದೇವತಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಾತ್ಸ್ವತಂತ್ರೇ ಅಪಿ — ಏತಸ್ಯಾಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ವರ್ತೇತೇ ವಿಧೃತೇ ತಿಷ್ಠತಃ ; ಏತದ್ಧಿ ಅಕ್ಷರಂ ಸರ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾಸೇತುಃ ಸರ್ವಮರ್ಯಾದಾವಿಧರಣಮ್ ; ಅತೋ ನಾಸ್ಯಾಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನಂ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾವತಿಕ್ರಾಮತಃ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಸಿದ್ಧಮಸ್ಯಾಸ್ತಿತ್ವಮಕ್ಷರಸ್ಯ ; ಅವ್ಯಭಿಚಾರಿ ಹಿ ತಲ್ಲಿಂಗಮ್ , ಯತ್ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯೌ ನಿಯತೇ ವರ್ತೇತೇ ; ಚೇತನಾವಂತಂ ಪ್ರಶಾಸಿತಾರಮಸಂಸಾರಿಣಮಂತರೇಣ ನೈತದ್ಯುಕ್ತಮ್ , ‘ಯೇನ ದ್ಯೌರುಗ್ರಾ ಪೃಥಿವೀ ಚ ದೃಢಾ’ (ಋ. ಸಂ. ೧೦ । ೧೨೧ । ೫) ಇತಿ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ । ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ, ನಿಮೇಷಾಃ ಮುಹೂರ್ತಾಃ ಇತ್ಯೇತೇ ಕಾಲಾವಯವಾಃ ಸರ್ವಸ್ಯಾತೀತಾನಾಗತವರ್ತಮಾನಸ್ಯ ಜನಿಮತಃ ಕಲಯಿತಾರಃ — ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಪ್ರಭುಣಾ ನಿಯತೋ ಗಣಕಃ ಸರ್ವಮ್ ಆಯಂ ವ್ಯಯಂ ಚ ಅಪ್ರಮತ್ತೋ ಗಣಯತಿ, ತಥಾ ಪ್ರಭುಸ್ಥಾನೀಯ ಏಷಾಂ ಕಾಲಾವಯವಾನಾಂ ನಿಯಂತಾ । ತಥಾ ಪ್ರಾಚ್ಯಃ ಪ್ರಾಗಂಚನಾಃ ಪೂರ್ವದಿಗ್ಗಮನಾಃ ನದ್ಯಃ ಸ್ಯಂದಂತೇ ಸ್ರವಂತಿ, ಶ್ವೇತೇಭ್ಯಃ ಹಿಮವದಾದಿಭ್ಯಃ ಪರ್ವತೇಭ್ಯಃ ಗಿರಿಭ್ಯಃ, ಗಂಗಾದ್ಯಾ ನದ್ಯಃ — ತಾಶ್ಚ ಯಥಾ ಪ್ರವರ್ತಿತಾ ಏವ ನಿಯತಾಃ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ, ಅನ್ಯಥಾಪಿ ಪ್ರವರ್ತಿತುಮುತ್ಸಹಂತ್ಯಃ ; ತದೇತಲ್ಲಿಂಗಂ ಪ್ರಶಾಸ್ತುಃ । ಪ್ರತೀಚ್ಯೋಽನ್ಯಾಃ ಪ್ರತೀಚೀಂ ದಿಶಮಂಚಂತಿ ಸಿಂಧ್ವಾದ್ಯಾ ನದ್ಯಃ ; ಅನ್ಯಾಶ್ಚ ಯಾಂ ಯಾಂ ದಿಶಮನುಪ್ರವೃತ್ತಾಃ, ತಾಂ ತಾಂ ನ ವ್ಯಭಿಚರಂತಿ ; ತಚ್ಚ ಲಿಂಗಮ್ । ಕಿಂಚ ದದತಃ ಹಿರಣ್ಯಾದೀನ್ಪ್ರಯಚ್ಛತಃ ಆತ್ಮಪೀಡಾಂ ಕುರ್ವತೋಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾ ಅಪಿ ಮನುಷ್ಯಾಃ ಪ್ರಶಂಸಂತಿ ; ತತ್ರ ಯಚ್ಚ ದೀಯತೇ, ಯೇ ಚ ದದತಿ, ಯೇ ಚ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣಂತಿ, ತೇಷಾಮಿಹೈವ ಸಮಾಗಮೋ ವಿಲಯಶ್ಚ ಅನ್ವಕ್ಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ ; ಅದೃಷ್ಟಸ್ತು ಪರಃ ಸಮಾಗಮಃ ; ತಥಾಪಿ ಮನುಷ್ಯಾ ದದತಾಂ ದಾನಫಲೇನ ಸಂಯೋಗಂ ಪಶ್ಯಂತಃ ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞತಯಾ ಪ್ರಶಂಸಂತಿ ; ತಚ್ಚ, ಕರ್ಮಫಲೇನ ಸಂಯೋಜಯಿತರಿ ಕರ್ತುಃ — ಕರ್ಮಫಲವಿಭಾಗಜ್ಞೇ ಪ್ರಶಾಸ್ತರಿ ಅಸತಿ, ನ ಸ್ಯಾತ್ , ದಾನಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿನಾಶಿತ್ವಾತ್ ; ತಸ್ಮಾದಸ್ತಿ ದಾನಕರ್ತೄಣಾಂ ಫಲೇನ ಸಂಯೋಜಯಿತಾ । ಅಪೂರ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ತತ್ಸದ್ಭಾವೇ ಪ್ರಮಾಣಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಪ್ರಶಾಸ್ತುರಪೀತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಆಗಮತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ; ಅವೋಚಾಮ ಹಿ ಆಗಮಸ್ಯ ವಸ್ತುಪರತ್ವಮ್ । ಕಿಂಚಾನ್ಯತ್ — ಅಪೂರ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಚ ಅರ್ಥಾಪತ್ತೇಃ ಕ್ಷಯಃ, ಅನ್ಯಥೈವೋಪಪತ್ತೇಃ, ಸೇವಾಫಲಸ್ಯ ಸೇವ್ಯಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ ; ಸೇವಾಯಾಶ್ಚ ಕ್ರಿಯಾತ್ವಾತ್ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾಚ್ಚ ಯಾಗದಾನಹೋಮಾದೀನಾಂ ಸೇವ್ಯಾತ್ ಈಶ್ವರಾದೇಃ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ । ದೃಷ್ಟಕ್ರಿಯಾಧರ್ಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಪರಿತ್ಯಜ್ಯೈವ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೌ ದೃಷ್ಟಕ್ರಿಯಾಧರ್ಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಪರಿತ್ಯಾಗೋ ನ ನ್ಯಾಯ್ಯಃ । ಕಲ್ಪನಾಧಿಕ್ಯಾಚ್ಚ — ಈಶ್ವರಃ ಕಲ್ಪ್ಯಃ, ಅಪೂರ್ವಂ ವಾ ; ತತ್ರ ಕ್ರಿಯಾಯಾಶ್ಚ ಸ್ವಭಾವಃ ಸೇವ್ಯಾತ್ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ದೃಷ್ಟಾ, ನ ತ್ವಪೂರ್ವಾತ್ ; ನ ಚ ಅಪೂರ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮ್ , ತತ್ರ ಅಪೂರ್ವಮದೃಷ್ಟಂ ಕಲ್ಪಯಿತವ್ಯಮ್ , ತಸ್ಯ ಚ ಫಲದಾತೃತ್ವೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ , ಸಾಮರ್ಥ್ಯೇ ಚ ಸತಿ ದಾನಂ ಚ ಅಭ್ಯಧಿಕಮಿತಿ ; ಇಹ ತು ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸೇವ್ಯಸ್ಯ ಸದ್ಭಾವಮಾತ್ರಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮ್ , ನ ತು ಫಲದಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ದಾತೃತ್ವಂ ಚ, ಸೇವ್ಯಾತ್ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ । ಅನುಮಾನಂ ಚ ದರ್ಶಿತಮ್ — ‘ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯೌ ವಿಧೃತೇ ತಿಷ್ಠತಃ’ ಇತ್ಯಾದಿ । ತಥಾ ಚ ಯಜಮಾನಂ ದೇವಾಃ ಈಶ್ವರಾಃ ಸಂತೋ ಜೀವನಾರ್ಥೇಽನುಗತಾಃ ಚರುಪುರೋಡಾಶಾದ್ಯುಪಜೀವನಪ್ರಯೋಜನೇನ, ಅನ್ಯಥಾಪಿ ಜೀವಿತುಮುತ್ಸಹಂತಃ ಕೃಪಣಾಂ ದೀನಾಂ ವೃತ್ತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಸ್ಥಿತಾಃ — ತಚ್ಚ ಪ್ರಶಾಸ್ತುಃ ಪ್ರಶಾಸನಾತ್ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಪಿತರೋಽಪಿ ತದರ್ಥಮ್ , ದರ್ವೀಮ್ ದರ್ವೀಹೋಮಮ್ ಅನ್ವಾಯತ್ತಾ ಅನುಗತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ಸಮಾನಂ ಸರ್ವಮನ್ಯತ್ ॥

ಅಥ ಯಥೋಕ್ತಯಾ ನೀತ್ಯಾ ಶ್ರುತ್ಯೈವಾಕ್ಷರಾಸ್ತಿತ್ವೇ ಜ್ಞಾಪಿತೇ ವಕ್ತವ್ಯಾಭಾವಾತ್ಕಿಮುತ್ತರೇಣ ಗ್ರಂಥೇನೇತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಅನೇಕೇತಿ ।

ಯದಸ್ತಿ ತತ್ಸವಿಶೇಷಣಮೇವೇತಿ ಲೌಕಿಕೀ ಬುದ್ಧಿಃ । ಆಶಂಕ್ಯತೇ ನಾಸ್ತ್ಯಕ್ಷರಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ಅಂತರ್ಯಾಮಿಣಿ ಜಗತ್ಕಾರಣೇ ಪರಸ್ಮಿನ್ನನುಮಾನಸಿದ್ಧೇ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ನಿರುಪಾಧ್ಯಕ್ಷರಂ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಸ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣತಯಾ ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೇ ಸ್ಥಿತತ್ವಾದುಪಲಕ್ಷಣದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಪ್ರವೃತ್ತೇರಂತರ್ಯಾಮಿಣ್ಯನುಮಾ ಪ್ರಕೃತೋಪಯುಕ್ತೇತಿ ಭಾವಃ ।

ಅನುಮಾನಶ್ರುತ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ಯದೇತದಿತಿ ।

ಪ್ರಶಾಸನೇ ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸೌ ವಿಧೃತೌ ಸ್ಯಾತಾಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಫೋರಯತಿ —

ಯಥೇತಿ ।

ಅತ್ರಾಪಿ ಪೂರ್ವವದನ್ವಯಃ । ಜಗದ್ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಪ್ರಶಾಸಿತೃಪೂರ್ವಿಕಾ ವ್ಯವಸ್ಥಾತ್ವಾದ್ರಾಜ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಾವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸಾವಿತ್ಯಾದೌ ವಿವಕ್ಷಿತಮನುಮಾನಮಾಹ —

ಸೂರ್ಯಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ಲೋಕಪ್ರಕಾಶಾರ್ಥತ್ವೇನ । ಪ್ರಶಾಸಿತ್ರಾ ನಿರ್ಮಿತಾವಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ನಿರ್ಮಾತುರ್ವಿಶಿಷ್ಟವಿಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಮಾಚಷ್ಟೇ —

ತಾಭ್ಯಾಂ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯಮಾನೇತಿ ।

ಸೂರ್ಯಚಂದ್ರಮಸೌ ತಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯೌ । ವಿಮತೌ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಜ್ಞಾನವತಾ ನಿರ್ಮಿತೌ ಪ್ರಕಾಶತ್ವಾತ್ಪ್ರದೀಪವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಮತೌ ನಿಯಂತೃಪೂರ್ವಕೌ ವಿಶಿಷ್ಟಚೇಷ್ಟಾವತ್ತ್ವಾದ್ಭೃತ್ಯಾದಿವದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ —

ವಿಧೃತಾವಿತಿ ।

ಪ್ರಕಾಶೋಪಕಾರಕತ್ವಂ ತಜ್ಜನಕತ್ವಂ ನಿರ್ಮಾತುರ್ವಿಶಿಷ್ಟವಿಜ್ಞಾನಸಂಭಾವನಾರ್ಥಂ ಸಾಧಾರಣೇತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ಸಾಧಾರಣಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಯಃ ಪ್ರಕಾಶಸ್ತಸ್ಯ ಜನಕತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಲೌಕಿಕವಿಶೇಷಣಂ ಪ್ರಾಸಾದಾದಿವಿಶಿಷ್ಟದೇಶನಿವಿಷ್ಟತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮ್ ।

ಅನುಮಾನಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ವಿಶಿಷ್ಟಚೇಷ್ಟಾವತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯುಪದಿಷ್ಟಂ ಹೇತುಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —

ನಿಯತೇತಿ ।

ನಿಯತೌ ದೇಶಕಾಲೌ ನಿಯತಂ ಚ ನಿಮಿತ್ತಂ ಪ್ರಾಣ್ಯದೃಷ್ಟಂ ತದ್ವಂತೌ ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸಾವುದ್ಯಂತಾವಸ್ತಂ ಯಂತೌ ಚ ಯೇನ ವಿಧೃತಾವುದಯಾಸ್ತಮಯಾಭ್ಯಾಂ ವೃದ್ಧಿಕ್ಷಯಾಭ್ಯಾಂ ಚ ವರ್ತೇತೇ । ಉದಯಶ್ಚಾಸ್ತಮಯಶ್ಚೋದಯಾಸ್ತಮಯಂ ವೃದ್ಧಿಶ್ಚ ಕ್ಷಯಶ್ಚ ವೃದ್ಧಿಕ್ಷಯಮಿತಿ ದ್ವಂದ್ವಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ದ್ವಿವಚನಮ್ । ಏವಂ ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ವಿಧಾರಯಿತೃತ್ವೇನ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಮತೇ ಪ್ರಯತ್ನವತಾ ವಿಧೃತೇ ಸಾವಯವತ್ವೇಽಪ್ಯಸ್ಫುಟಿತತ್ವಾದ್ಗುರುತ್ವೇಽಪ್ಯಪತಿತತ್ವಾತ್ಸಂಯುಕ್ತತ್ವೇಽಪ್ಯವಿಯುಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚೇತನಾವತ್ತ್ವೇಽಪ್ಯಸ್ವತಂತ್ರತ್ವಾಚ್ಚ ಹಸ್ತನ್ಯಸ್ತಪಾಷಾಣಾದಿವದಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಪರ್ಯಾಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —

ಸಾವಯವತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕಿಮಿತ್ಯೇತಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯೌ ವರ್ತೇತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಏತದ್ಧೀತಿ ।

ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾ ನಿಯಂತಾರಂ ವಿನಾಽನುಪಪನ್ನಾ ತತ್ಕಲ್ಪಿಕೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಥಾಽಪಿ ಕಿಮಿತ್ಯೇತೇನ ವಿಧೃತೇ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾವಿತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಸರ್ವಮರ್ಯಾದೇತಿ ।

‘ಏಷ ಸೇತುರ್ವಿಧರಣಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಫಲಿತಮಾಹ —

ಅತೋನಾಸ್ಯೇತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯಪರ್ಯಾಯಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ತಚ್ಛಬ್ದೋಪಾತ್ತಮರ್ಥಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ —

ಅವ್ಯಭಿಚಾರೀತಿ ।

ಅವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ —

ಚೇತನಾವಂತಮಿತಿ ।

ಪೃಥಿವ್ಯಾದೇರ್ನಿಯತತ್ವಮೇತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ।

ನಿಯಂತೃಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಕಥಮೀಶ್ವರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯೇನೇತಿ ।

ಉಗ್ರತ್ವಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೇಶ್ಚೇತನಾವದಭಿಮಾನಿದೇವತಾವತ್ತ್ವೇನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮ್ । ‘ಯೇನ ಸ್ವಸ್ತಭಿತಂ ಯೇನ ನಾಕೋ ಯೋ ಅಂತರಿಕ್ಷೇ ರಜಸೋ ವಿಮಾನಃ ಕಸ್ಮೈ ದೇವಾಯ ಹವಿಷಾ ವಿಧೇಮ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಧಿಷ್ಠಾತೇಶ್ವರಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೇರ್ನಿಯಂತೋಚ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಮಾತ್ರಸ್ಯಾಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ಪೂರ್ವಾಪರಗ್ರಂಥಯೋರುಚ್ಯಮಾನಂ ನಿರಂಕುಶಂ ಸರ್ವನಿಯಂತೃತ್ವಂ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ । ಏತೇ ಕಾಲಾವಯವಾ ವಿಧೃತಾಸ್ತಿಷ್ಠಂತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ತತ್ರಾನುಮಾನಂ ವಕ್ತುಂ ಹೇತುಮಾಹ —

ಸರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।

ಯಃ ಕಲಯಿತಾ ಸ ನಿಯಂತೃಪೂರ್ವಕ ಇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಭೂಮಿಮಾಹ —

ಯಥೇತಿ ।

ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ದರ್ಶಯನ್ನನುಮಾನಮಾಹ —

ತಥೇತಿ ।

ನಿಮೇಷಾದಯೋ ನಿಯಂತೃಪೂರ್ವಕಾಃ ಕಲಯಿತೃತ್ವಾತ್ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಾಸ್ತಾ ನದ್ಯ ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ —

ಗಂಗಾದ್ಯಾ ಇತಿ ।

ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರವರ್ತಿತುಮುತ್ಸಹಮಾನತ್ವಂ ತತ್ತದ್ದೇವತಾನಾಂ ಚೇತನತ್ವೇನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮ್ । ವಿಮತಾ ನಿಯಂತೃಪೂರ್ವಿಕಾ ನಿಯತಪ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಾದ್ಧೃತ್ಯಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿವದಿತಿ ಚತುರ್ಥಪರ್ಯಾಯಾರ್ಥಃ । ನಿಯತಪ್ರವೃತ್ತಿಮತ್ತ್ವಂ ತದೇತದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಚ್ಚೇತ್ಯವ್ಯಭಿಚಾರಿತೋಕ್ತಿಃ ।

ವಿಮತಂ ವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನವದ್ದಾತೃಕಂ ಕರ್ಮಫಲತ್ವಾತ್ಸೇವಾಫಲವದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪಂಚಮಂ ಪರ್ಯಾಯಮುತ್ಥಾಪಯತಿ —

ಕಿಂ ಚೇತಿ ।

ದಾತಾ ಪ್ರತಿಗ್ರಹೀತಾ ದಾನಂ ದೇಯಂ ವಾ ಫಲಂ ದಾಸ್ಯತಿ ಕಿಮೀಶ್ವರೇಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ದಾತ್ರಾದೀನಾಮಿಹೈವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋ ನಾಶೋ ದೃಶ್ಯತೇ ತೇನ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತೋ ದೃಷ್ಟಃ । ಪುರುಷಾರ್ಥೋ ನ ಕಶ್ಚಿದಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅದೃಷ್ಟಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —

ಅದೃಷ್ಟಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಸಮಾಗಮಃ ಫಲಪ್ರತಿಲಾಭಃ ಸ ಖಲ್ವೈಹಿಕೋ ನ ಭವತಿ ಕಿಂತು ಪಾರಲೌಕಿಕಸ್ತಥಾ ಚ ನಾಸಾವಿಹೈವ ನಷ್ಟದಾತ್ರಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತರ್ಹಿ ಫಲದಾತುರಭಾವಾತ್ಸ್ವಾರ್ಥಭ್ರಂಶೋ ಹಿ ಮೂರ್ಖತೇತಿ ನ್ಯಾಯಾದ್ದಾತೃಪ್ರಶಂಸೈವ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತಥಾಽಪೀತಿ ।

ಫಲಸಂಯೋಗದೃಷ್ಟೌ ಹೇತುಮಾಹ —

ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞತಯೇತಿ ।

‘ಹಿರಣ್ಯದಾ ಅಮೃತತ್ವಂ ಭಜಂತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ।

ತಥಾಽಪಿ ಕಥಮೀಶ್ವರಸಿದ್ಧಿಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಕರ್ತುರಿತಿ ।

ತದ್ಧಿ ದಾತೃಪ್ರಶಂಸನಂ ವಿಶಿಷ್ಟೇ ನಿಯಂತರ್ಯಸತ್ಯನುಪಪನ್ನಂ ತತ್ಕಲ್ಪಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದಾನಕ್ರಿಯಾವಶಾದೇವ ತತ್ಫಲಸಿದ್ಧೌ ಕೃತಂ ನಿಯಂತ್ರೇತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ —

ದಾನೇತಿ ।

ಕರ್ಮಣಃ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾತ್ಫಲಸ್ಯ ಚ ಕಾಲಾಂತರಭಾವಿತ್ವಾನ್ನ ಸಾಧನತ್ವೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅನುಮಾನಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಅಪೂರ್ವಸ್ಯೈವ ಫಲದಾತೃತ್ವಾತ್ಕೃತಮೀಶ್ವರೇಣೇತಿ ಶಂಕತೇ —

ಅಪೂರ್ವಮಿತಿ ಚೇದಿತಿ ।

ಸ್ವಯಮಚೇತನಂ ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತಂ ಚಾಪೂರ್ವಂ ಫಲದಾತೃ ನ ಕಲ್ಪ್ಯಮಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ —

ನೇತಿ ।

ಈಶ್ವರದ್ವೇಷೀ ಶಂಕತೇ —

ಪ್ರಶಾಸ್ತುರಿತಿ ।

ಸದ್ಭಾವೇ ಪ್ರಮಾಣಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಪರಿಹರತಿ —

ನಾಽಽಗಮೇತಿ ।

ಕಥಂ ಕಾರ್ಯಪರಸ್ಯಾಽಽಗಮಸ್ಯ ವಸ್ತುಪರತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಅವೋಚಾಮೇತಿ ।

ಕರ್ಮವಿಧಿರ್ಹಿ ಫಲದಾತ್ರತಿರೇಕೇಣ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ನ ಚ ಕರ್ಮಾಽಽಶುತರವಿನಾಶಿ ಕಾಲಾಂತರಭಾವಿಫಲಾನುಕೂಲಂ ತದರ್ಥಾಪತ್ತಿಸಿದ್ಧೇಽಪೂರ್ವೇ ಕಥಂ ಮಾನಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಕಿಂಚೇತಿ ।

ನ ಕೇವಲಂ ಸದ್ಭಾವೇ ಪ್ರಮಾಣಾಸತ್ತ್ವಮೇವಾಪೂರ್ವೇ ದೂಷಣಂ ಕಿಂತ್ವನ್ಯಚ್ಚ ಕಿಂಚಿದಸ್ತೀತಿ ಯಾವತ್ ।

ತದೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ —

ಅಪೂರ್ವೇತಿ ।

ಅಪೂರ್ವಸ್ಯ ಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಯಾಽರ್ಥಾಪತ್ತಿಃ ಶಂಕ್ಯತೇ ತಸ್ಯಾಃ ಕಲ್ಪಿತಮಪೂರ್ವಮಂತರೇಣಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ ಕ್ಷಯಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ ।

ಅನ್ಯಥಾಽಪ್ಯುಪಪತ್ತಿಂ ವಿವೃಣೋತಿ —

ಸೇವೇತಿ ।

ಯಾಗಾದಿಫಲಮಪೀಶ್ವರಾತ್ಸಂಭವತೀತಿ ಶೇಷಃ ।

ಕಥಮೀಶ್ವರಾಧೀನಾ ಯಾಗಾದಿಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಸೇವಾಯಾಶ್ಚೇತಿ ।

ಆದಿಪದೇನೇಂದ್ರಾದಿದೇವತಾ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ವಿಮತಾ ವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನವತಾ ದೀಯಮಾನಫಲವತೀ ವಿಶಿಷ್ಟಕ್ರಿಯಾತ್ವಾತ್ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನವದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಇತಶ್ಚಾಪೂರ್ವಕಲ್ಪನಾ ನ ಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ —

ದೃಷ್ಟೇತಿ ।

ದೃಷ್ಟಂ ಸೇವಾಯಾ ಧರ್ಮತ್ವೇನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಸೇವ್ಯಾತ್ಫಲಪ್ರಾಪಕತ್ವಂ ತದನುಸೃತ್ಯ ದಾನಾದೌ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಸಂಭವೇ ತನ್ನಿರಾಸೇನಾಪೂರ್ವಾತ್ತತ್ಕಲ್ಪನಾ ನ ನ್ಯಾಯ್ಯಾ ದೃಷ್ಟಾನುಸಾರಿಣ್ಯಾಂ ಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ತದ್ವಿರೋಧಿಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಪೂರ್ವಸ್ಯ ಫಲಹೇತುತ್ವೇ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ —

ಕಲ್ಪನೇತಿ ।

ತದಾಧಿಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ಪರಾಮೃಶತಿ —

ಈಶ್ವರ ಇತಿ ।

ನಾಪೂರ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯಂ ಕ್ಲೃಪ್ತತ್ವಾತ್ತನ್ನ ಕಲ್ಪನಾಧಿಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ವ್ಯವಹಾರಭೂಮಿಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭೂಮಿಕಾಂ ಕೃತ್ವಾ ಕಲ್ಪನಾಧಿಕ್ಯಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅಪೂರ್ವಸ್ಯಾದೃಷ್ಟತ್ವೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಇತಿ ಕಲ್ಪನಾಧಿಕ್ಯಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ತ್ವನ್ಮತೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಾ ಕಲ್ಪನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಇಹ ತ್ವಿತಿ ।

ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಧರ್ಮಿಮಾತ್ರಂ ಕಲ್ಪ್ಯಂ ಪರಪಕ್ಷೇ ಧರ್ಮೀ ಧರ್ಮಶ್ಚೇತ್ಯಾಧಿಕ್ಯಂ ತಸ್ಮಾತ್ಫಲಮತ ಉಪಪತ್ತೇರಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಪರಸ್ಯೈವ ಫಲದಾತೃತೇತಿ ಭಾವಃ ।

ಧರ್ಮಿಣೋಽಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಂ ನ ಕಲ್ಪ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ —

ಅನುಮಾನಂ ಚೇತಿ ।

ಈಶ್ವರಾಸ್ತಿತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ದೇವಾ ಯಜಮಾನಮನ್ವಾಯತ್ತಾ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಜೀವನಾರ್ಥೇ ಜೀವನಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ದೇವಾನಾಮೀಶ್ವರಾಣಾಮಪಿ ಹವ್ಯರ್ಥಿತ್ವೇನ ಮನುಷ್ಯಾಧೀನತ್ವಾಖ್ಯಹೀನವೃತ್ತಿಭಾಕ್ತ್ವಂ ನಿಯಂತೃಕಲ್ಪಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೋ ನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವೇನ ವಿಕೃತಿತ್ವೇನ ವಾ ವರ್ತತೇ ಸ ದರ್ವೀಹೋಮಃ ॥೯॥