అథ యథోక్తయా నీత్యా శ్రుత్యైవాక్షరాస్తిత్వే జ్ఞాపితే వక్తవ్యాభావాత్కిముత్తరేణ గ్రన్థేనేతి తత్రాఽఽహ —
అనేకేతి ।
యదస్తి తత్సవిశేషణమేవేతి లౌకికీ బుద్ధిః । ఆశఙ్క్యతే నాస్త్యక్షరం నిర్విశేషణమితి శేషః । అన్తర్యామిణి జగత్కారణే పరస్మిన్ననుమానసిద్ధే వివక్షితం నిరుపాధ్యక్షరం సేత్స్యతి జగత్కారణత్వస్యోపలక్షణతయా జన్మాదిసూత్రే స్థితత్వాదుపలక్షణద్వారా బ్రహ్మణి స్వరూపలక్షణప్రవృత్తేరన్తర్యామిణ్యనుమా ప్రకృతోపయుక్తేతి భావః ।
అనుమానశ్రుత్యక్షరాణి వ్యాకరోతి —
యదేతదితి ।
ప్రశాసనే సూర్యాచన్ద్రమసౌ విధృతౌ స్యాతామితి సంబన్ధః ।
ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తేన స్ఫోరయతి —
యథేతి ।
అత్రాపి పూర్వవదన్వయః । జగద్వ్యవస్థా ప్రశాసితృపూర్వికా వ్యవస్థాత్వాద్రాజ్యవ్యవస్థావదిత్యర్థః ।
సూర్యాచన్ద్రమసావిత్యాదౌ వివక్షితమనుమానమాహ —
సూర్యశ్చేత్యాదినా ।
తాదర్థ్యేన లోకప్రకాశార్థత్వేన । ప్రశాసిత్రా నిర్మితావితి సంబన్ధః ।
నిర్మాతుర్విశిష్టవిజ్ఞానవత్త్వమాచష్టే —
తాభ్యాం నిర్వర్త్యమానేతి ।
సూర్యచన్ద్రమసౌ తచ్ఛబ్దవాచ్యౌ । విమతౌ విశిష్టవిజ్ఞానవతా నిర్మితౌ ప్రకాశత్వాత్ప్రదీపవదిత్యర్థః ।
విమతౌ నియన్తృపూర్వకౌ విశిష్టచేష్టావత్త్వాద్భృత్యాదివదిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
విధృతావితి ।
ప్రకాశోపకారకత్వం తజ్జనకత్వం నిర్మాతుర్విశిష్టవిజ్ఞానసంభావనార్థం సాధారణేతి విశేషణం సాధారణః సర్వేషాం ప్రాణినాం యః ప్రకాశస్తస్య జనకత్వాదితి యావత్ । దృష్టాన్తే లౌకికవిశేషణం ప్రాసాదాదివిశిష్టదేశనివిష్టత్వసిద్ధ్యర్థమ్ ।
అనుమానఫలముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
విశిష్టచేష్టావత్త్వాదిత్యుపదిష్టం హేతుం స్పష్టయతి —
నియతేతి ।
నియతౌ దేశకాలౌ నియతం చ నిమిత్తం ప్రాణ్యదృష్టం తద్వన్తౌ సూర్యాచన్ద్రమసావుద్యన్తావస్తం యన్తౌ చ యేన విధృతావుదయాస్తమయాభ్యాం వృద్ధిక్షయాభ్యాం చ వర్తేతే । ఉదయశ్చాస్తమయశ్చోదయాస్తమయం వృద్ధిశ్చ క్షయశ్చ వృద్ధిక్షయమితి ద్వన్ద్వం గృహీత్వా ద్వివచనమ్ । ఎవం కర్తృత్వేన విధారయితృత్వేన చేత్యర్థః ।
విమతే ప్రయత్నవతా విధృతే సావయవత్వేఽప్యస్ఫుటితత్వాద్గురుత్వేఽప్యపతితత్వాత్సంయుక్తత్వేఽప్యవియుక్తత్వాచ్చేతనావత్త్వేఽప్యస్వతన్త్రత్వాచ్చ హస్తన్యస్తపాషాణాదివదితి ద్వితీయపర్యాయస్య తాత్పర్యమాహ —
సావయవత్త్వాదిత్యాదినా ।
కిమిత్యేతస్య ప్రశాసనే ద్యావాపృథివ్యౌ వర్తేతే తత్రాఽఽహ —
ఎతద్ధీతి ।
పృథివ్యాదివ్యవస్థా నియన్తారం వినాఽనుపపన్నా తత్కల్పికేత్యర్థః ।
తథాఽపి కిమిత్యేతేన విధృతే ద్యావాపృథివ్యావితి తత్రాఽఽహ —
సర్వమర్యాదేతి ।
‘ఎష సేతుర్విధరణః’ ఇతి శ్రుత్యన్తరమాశ్రిత్య ఫలితమాహ —
అతోనాస్యేతి ।
ద్వితీయపర్యాయార్థముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
తచ్ఛబ్దోపాత్తమర్థం స్ఫోరయతి —
అవ్యభిచారీతి ।
అవ్యభిచారిత్వం ప్రకటయతి —
చేతనావన్తమితి ।
పృథివ్యాదేర్నియతత్వమేతచ్ఛబ్దార్థః ।
నియన్తృసిద్ధావపి కథమీశ్వరసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యేనేతి ।
ఉగ్రత్వం పృథివ్యాదేశ్చేతనావదభిమానిదేవతావత్త్వేన స్వాతన్త్ర్యమ్ । ‘యేన స్వస్తభితం యేన నాకో యో అన్తరిక్షే రజసో విమానః కస్మై దేవాయ హవిషా విధేమ’ ఇత్యత్ర హిరణ్యగర్భాధిష్ఠాతేశ్వరః పృథివ్యాదేర్నియన్తోచ్యతే । న హి హిరణ్యగర్భమాత్రస్యాస్మిన్ప్రకరణే పూర్వాపరగ్రన్థయోరుచ్యమానం నిరఙ్కుశం సర్వనియన్తృత్వం సంభవతీతి భావః । ఎతే కాలావయవా విధృతాస్తిష్ఠన్తీతి సంబన్ధః ।
తత్రానుమానం వక్తుం హేతుమాహ —
సర్వస్యేతి ।
యః కలయితా స నియన్తృపూర్వక ఇతి వ్యాప్తిభూమిమాహ —
యథేతి ।
దార్ష్టాన్తికం దర్శయన్ననుమానమాహ —
తథేతి ।
నిమేషాదయో నియన్తృపూర్వకాః కలయితృత్వాత్సంప్రతిపన్నవదిత్యర్థః ।
కాస్తా నద్య ఇత్యపేక్షాయామాహ —
గఙ్గాద్యా ఇతి ।
అన్యథా ప్రవర్తితుముత్సహమానత్వం తత్తద్దేవతానాం చేతనత్వేన స్వాతన్త్ర్యమ్ । విమతా నియన్తృపూర్వికా నియతప్రవృత్తిత్వాద్ధృత్యాదిప్రవృత్తివదితి చతుర్థపర్యాయార్థః । నియతప్రవృత్తిమత్త్వం తదేతదిత్యుచ్యతే । తచ్చేత్యవ్యభిచారితోక్తిః ।
విమతం విశిష్టజ్ఞానవద్దాతృకం కర్మఫలత్వాత్సేవాఫలవదిత్యభిప్రేత్య పఞ్చమం పర్యాయముత్థాపయతి —
కిం చేతి ।
దాతా ప్రతిగ్రహీతా దానం దేయం వా ఫలం దాస్యతి కిమీశ్వరేణేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తత్రేతి ।
దాత్రాదీనామిహైవ ప్రత్యక్షో నాశో దృశ్యతే తేన తత్ప్రయుక్తో దృష్టః । పురుషార్థో న కశ్చిదస్తీత్యర్థః ।
అదృష్టం పురుషార్థం ప్రత్యాహ —
అదృష్టస్త్వితి ।
సమాగమః ఫలప్రతిలాభః స ఖల్వైహికో న భవతి కిన్తు పారలౌకికస్తథా చ నాసావిహైవ నష్టదాత్రాదిప్రయుక్తః సంభవతీత్యర్థః ।
తర్హి ఫలదాతురభావాత్స్వార్థభ్రంశో హి మూర్ఖతేతి న్యాయాద్దాతృప్రశంసైవ మా భూదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తథాఽపీతి ।
ఫలసంయోగదృష్టౌ హేతుమాహ —
ప్రమాణజ్ఞతయేతి ।
‘హిరణ్యదా అమృతత్వం భజన్తే’ ఇత్యాది ప్రమాణమ్ ।
తథాఽపి కథమీశ్వరసిద్ధిస్తత్రాఽఽహ —
కర్తురితి ।
తద్ధి దాతృప్రశంసనం విశిష్టే నియన్తర్యసత్యనుపపన్నం తత్కల్పకమిత్యర్థః ।
దానక్రియావశాదేవ తత్ఫలసిద్ధౌ కృతం నియన్త్రేతి చేన్నేత్యాహ —
దానేతి ।
కర్మణః క్షణికత్వాత్ఫలస్య చ కాలాన్తరభావిత్వాన్న సాధనత్వోపపత్తిరిత్యర్థః ।
అనుమానార్థాపత్తిభ్యాం సిద్ధమర్థముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
అపూర్వస్యైవ ఫలదాతృత్వాత్కృతమీశ్వరేణేతి శఙ్కతే —
అపూర్వమితి చేదితి ।
స్వయమచేతనం చేతనానధిష్ఠితం చాపూర్వం ఫలదాతృ న కల్ప్యమప్రామాణికత్వాదితి పరిహరతి —
నేతి ।
ఈశ్వరద్వేషీ శఙ్కతే —
ప్రశాస్తురితి ।
సద్భావే ప్రమాణానుపపత్తిరితి శేషః ।
పరిహరతి —
నాఽఽగమేతి ।
కథం కార్యపరస్యాఽఽగమస్య వస్తుపరత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అవోచామేతి ।
కర్మవిధిర్హి ఫలదాత్రతిరేకేణ నోపపద్యతే న చ కర్మాఽఽశుతరవినాశి కాలాన్తరభావిఫలానుకూలం తదర్థాపత్తిసిద్ధేఽపూర్వే కథం మానాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కిఞ్చేతి ।
న కేవలం సద్భావే ప్రమాణాసత్త్వమేవాపూర్వే దూషణం కిన్త్వన్యచ్చ కిఞ్చిదస్తీతి యావత్ ।
తదేవ ప్రకటయతి —
అపూర్వేతి ।
అపూర్వస్య కల్పనాయాం యాఽర్థాపత్తిః శఙ్క్యతే తస్యాః కల్పితమపూర్వమన్తరేణాప్యుపపత్తేః క్షయః స్యాదితి యోజనా ।
అన్యథాఽప్యుపపత్తిం వివృణోతి —
సేవేతి ।
యాగాదిఫలమపీశ్వరాత్సంభవతీతి శేషః ।
కథమీశ్వరాధీనా యాగాదిఫలప్రాప్తిస్తత్రాఽఽహ —
సేవాయాశ్చేతి ।
ఆదిపదేనేన్ద్రాదిదేవతా గృహ్యన్తే । విమతా విశిష్టజ్ఞానవతా దీయమానఫలవతీ విశిష్టక్రియాత్వాత్సంప్రతిపన్నవదితి భావః ।
ఇతశ్చాపూర్వకల్పనా న యుక్తేత్యాహ —
దృష్టేతి ।
దృష్టం సేవాయా ధర్మత్వేన సామర్థ్యం సేవ్యాత్ఫలప్రాపకత్వం తదనుసృత్య దానాదౌ ఫలప్రాప్తిసంభవే తన్నిరాసేనాపూర్వాత్తత్కల్పనా న న్యాయ్యా దృష్టానుసారిణ్యాం కల్పనాయాం తద్విరోధికల్పనాయోగాదిత్యర్థః ।
అపూర్వస్య ఫలహేతుత్వే దోషాన్తరమాహ —
కల్పనేతి ।
తదాధిక్యం వక్తుం పరామృశతి —
ఈశ్వర ఇతి ।
నాపూర్వం కల్ప్యం క్లృప్తత్వాత్తన్న కల్పనాధిక్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తత్రేతి ।
వ్యవహారభూమిః సప్తమ్యర్థః ।
భూమికాం కృత్వా కల్పనాధిక్యం స్ఫుటయతి —
తత్రేత్యాదినా ।
అపూర్వస్యాదృష్టత్వే సతీతి యావత్ । ఇతి కల్పనాధిక్యమితి శేషః ।
త్వన్మతేఽపి తుల్యా కల్పనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఇహ త్వితి ।
స్వపక్షే ధర్మిమాత్రం కల్ప్యం పరపక్షే ధర్మీ ధర్మశ్చేత్యాధిక్యం తస్మాత్ఫలమత ఉపపత్తేరితి న్యాయేన పరస్యైవ ఫలదాతృతేతి భావః ।
ధర్మిణోఽపి ప్రామాణికత్వం న కల్ప్యత్వమిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
అనుమానం చేతి ।
ఈశ్వరాస్తిత్వే హేత్వన్తరమాహ —
తథా చేతి ।
దేవా యజమానమన్వాయత్తా ఇతి సంబన్ధః । జీవనార్థే జీవనం నిమిత్తీకృత్యేతి యావత్ । దేవానామీశ్వరాణామపి హవ్యర్థిత్వేన మనుష్యాధీనత్వాఖ్యహీనవృత్తిభాక్త్వం నియన్తృకల్పకమిత్యర్థః । యో న కస్యచిత్ప్రకృతిత్వేన వికృతిత్వేన వా వర్తతే స దర్వీహోమః ॥౯॥