బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
తృతీయోఽధ్యాయఃనవమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
తదాహుర్యదయమేక ఇవైవ పవతేఽథ కథమధ్యర్ధ ఇతి యదస్మిన్నిదం సర్వమధ్యార్ధ్నోత్తేనాధ్యర్ధ ఇతి కతమ ఎకో దేవ ఇతి ప్రాణ ఇతి స బ్రహ్మ త్యదిత్యాచక్షతే ॥ ౯ ॥
తత్ తత్ర ఆహుః చోదయన్తి — యదయం వాయుః ఎక ఇవైవ ఎక ఎవ పవతే ; అథ కథమధ్యర్ధ ఇతి । యత్ అస్మిన్ ఇదం సర్వమధ్యార్ధ్నోత్ — అస్మిన్వాయౌ సతి ఇదం సర్వమధ్యార్ధ్నోత్ — అధి ఋద్ధిం ప్రాప్నోతి — తేనాధ్యర్ధ ఇతి । కతమ ఎకో దేవ ఇతి, ప్రాణ ఇతి । స ప్రాణో బ్రహ్మ — సర్వదేవాత్మకత్వాన్మహద్బ్రహ్మ, తేన స బ్రహ్మ త్యదిత్యాచక్షతే — త్యదితి తద్బ్రహ్మాచక్షతే పరోక్షాభిధాయకేన శబ్దేన । దేవానామేతత్ ఎకత్వం నానాత్వం చ — అనన్తానాం దేవానాం నివిత్సఙ్ఖ్యావిశిష్టేష్వన్తర్భావః ; తేషామపి త్రయస్త్రింశదాదిషూత్తరోత్తరేషు యావదేకస్మిన్ప్రాణే ; ప్రాణస్యైవ చైకస్య సర్వః అనన్తసఙ్ఖ్యాతో విస్తరః । ఎవమేకశ్చ అనన్తశ్చ అవాన్తరసఙ్ఖ్యావిశిష్టశ్చ ప్రాణ ఎవ । తత్ర చ దేవస్యైకస్య నామరూపకర్మగుణశక్తిభేదః అధికారభేదాత్ ॥

ఎకస్యాధ్యర్ధత్వమాక్షిపతి —

తత్తత్రేతి ।

ఇవశబ్దస్తు కథమిత్యత్ర సంబధ్యతే ।

పరిహరతి —

యదస్మిన్నితి ।

ప్రాణస్య బ్రహ్మత్వం సాధయతి —

సర్వేతి ।

తేన మహత్త్వేనేతి యావత్ ।

తస్య పరోక్షత్వప్రతిపత్తౌ ప్రయత్నగౌరవార్థం కథయతి —

త్యదితీతి ।

ఉక్తమర్థం ప్రతిపత్తిసౌకర్యార్థం సంగృహ్ణాతి —

దేవానామితి ।

ఎకత్వం ప్రాణే పర్యవసానమ్ । నానాత్వమానన్త్యమ్ ।

షడధికత్రిశతాధికత్రిసహస్రసంఖ్యాకానామేవ దేవానామత్రోక్తత్వాత్కథం తదానన్త్యమిత్యాశఙ్క్యశతసహస్రశబ్దాభ్యామనన్తతాఽప్యుక్తైవేత్యాశయేనాఽఽహ —

అనన్తానామితి ।

ఎకస్మిన్ప్రాణే పర్యవసానం యావద్భవతి తావత్పర్యన్తముత్తరోత్తరేషు త్రయస్త్రింశదాదిషుతేషామప్యన్తర్భావ ఇత్యాహ —

తేషామపీతి ।

ప్రాణస్య కస్మిన్నన్తర్భావస్తత్రాఽఽహ —

ప్రాణస్యైవేతి ।

సంగృహీతమర్థముపసంహరతి —

ఎవమితి ।

ఎకస్యానేకధాభావే కిం నిమిత్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

తత్రేతి ।

ఉక్తరీత్యా ప్రాణస్వరూపే స్థితే సతీతి యావత్ । దేవస్యైకస్య ప్రకృతస్య ప్రాణస్యైవేత్యర్థః । ప్రాణినాం జ్ఞానే కర్మణి చాధికారస్య స్వామిత్వస్య భేదోఽధికారభేదస్తన్నిమిత్తత్వేన దేవస్యానేకసంస్థానపరిణామసిద్ధిః । ప్రాణినో హి జ్ఞానం కర్మ చానుష్ఠాయ సూత్రాంశమగ్న్యాదిరూపమాపద్యన్తే తద్యుక్తో యథోక్తో భేద ఇత్యర్థః ॥౯॥