ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ತೃತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃನವಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಕಿಂದೇವತೋಽಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಚ್ಯಾಂ ದಿಶ್ಯಸೀತ್ಯಾದಿತ್ಯದೇವತ ಇತಿ ಸ ಆದಿತ್ಯಃ ಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ಚಕ್ಷುಷೀತಿ ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಚಕ್ಷುಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತಿ ರೂಪೇಷ್ವಿತಿ ಚಕ್ಷುಷಾ ಹಿ ರೂಪಾಣಿ ಪಶ್ಯತಿ ಕಸ್ಮಿನ್ನು ರೂಪಾಣಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾನೀತಿ ಹೃದಯ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ಹೃದಯೇನ ಹಿ ರೂಪಾಣಿ ಜಾನಾತಿ ಹೃದಯೇ ಹ್ಯೇವ ರೂಪಾಣಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾನಿ ಭವಂತೀತ್ಯೇವಮೇವೈತದ್ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ॥ ೨೦ ॥
ಕಿಂದೇವತಃ ಕಾ ದೇವತಾ ಅಸ್ಯ ತವ ದಿಗ್ಭೂತಸ್ಯ । ಅಸೌ ಹಿ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ ಹೃದಯಮಾತ್ಮಾನಂ ದಿಕ್ಷು ಪಂಚಧಾ ವಿಭಕ್ತಂ ದಿಗಾತ್ಮಭೂತಮ್ , ತದ್ದ್ವಾರೇಣ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ ಆತ್ಮತ್ವೇನೋಪಗಮ್ಯ, ಅಹಮಸ್ಮಿ ದಿಗಾತ್ಮೇತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಃ, ಪೂರ್ವಾಭಿಮುಖಃ — ಸಪ್ರತಿಷ್ಠಾವಚನಾತ್ ; ಯಥಾ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ತಥೈವ ಪೃಚ್ಛತಿ — ಕಿಂದೇವತಸ್ತ್ವಮಸ್ಯಾಂ ದಿಶ್ಯಸೀತಿ । ಸರ್ವತ್ರ ಹಿ ವೇದೇ ಯಾಂ ಯಾಂ ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ತೇ ಇಹೈವ ತದ್ಭೂತಃ ತಾಂ ತಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತ ಇತಿ ; ತಥಾ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ — ‘ದೇವೋ ಭೂತ್ವಾ ದೇವಾನಪ್ಯೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೧ । ೨) ಇತಿ । ಅಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಚ್ಯಾಂ ಕಾ ದೇವತಾ ದಿಗಾತ್ಮನಸ್ತವ ಅಧಿಷ್ಠಾತ್ರೀ, ಕಯಾ ದೇವತಯಾ ತ್ವಂ ಪ್ರಾಚೀದಿಗ್ರೂಪೇಣ ಸಂಪನ್ನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತರ ಆಹ — ಆದಿತ್ಯದೇವತ ಇತಿ ; ಪ್ರಾಚ್ಯಾಂ ದಿಶಿ ಮಮ ಆದಿತ್ಯೋ ದೇವತಾ, ಸೋಽಹಮಾದಿತ್ಯದೇವತಃ । ಸದೇವಾ ಇತ್ಯೇತತ್ ಉಕ್ತಮ್ , ಸಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಇತಿ ತು ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ — ಸ ಆದಿತ್ಯಃ ಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ, ಚಕ್ಷುಷೀತಿ ; ಅಧ್ಯಾತ್ಮತಶ್ಚಕ್ಷುಷ ಆದಿತ್ಯೋ ನಿಷ್ಪನ್ನ ಇತಿ ಹಿ ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣವಾದಾಃ — ‘ಚಕ್ಷೋಃ ಸೂರ್ಯೋ ಅಜಾಯತ’ (ಋ. ಸಂ. ೧೦ । ೯೦ । ೧೩) ‘ಚಕ್ಷುಷ ಆದಿತ್ಯಃ’ (ಐ. ಉ. ೧ । ೧ । ೪) ಇತ್ಯಾದಯಃ ; ಕಾರ್ಯಂ ಹಿ ಕಾರಣೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಭವತಿ । ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಚಕ್ಷುಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತಿ, ರೂಪೇಷ್ವಿತಿ ; ರೂಪಗ್ರಹಣಾಯ ಹಿ ರೂಪಾತ್ಮಕಂ ಚಕ್ಷುಃ ರೂಪೇಣ ಪ್ರಯುಕ್ತಮ್ ; ಯೈರ್ಹಿ ರೂಪೈಃ ಪ್ರಯುಕ್ತಂ ತೈರಾತ್ಮಗ್ರಹಣಾಯ ಆರಬ್ಧಂ ಚಕ್ಷುಃ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಸಾದಿತ್ಯಂ ಚಕ್ಷುಃ ಸಹ ಪ್ರಾಚ್ಯಾ ದಿಶಾ ಸಹ ತತ್ಸ್ಥೈಃ ಸರ್ವೈಃ ರೂಪೇಷು ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ । ಚಕ್ಷುಷಾ ಸಹ ಪ್ರಾಚೀ ದಿಕ್ಸರ್ವಾ ರೂಪಭೂತಾ ; ತಾನಿ ಚ ಕಸ್ಮಿನ್ನು ರೂಪಾಣಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾನೀತಿ ; ಹೃದಯ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ; ಹೃದಯಾರಬ್ಧಾನಿ ರೂಪಾಣಿ ; ರೂಪಾಕಾರೇಣ ಹಿ ಹೃದಯಂ ಪರಿಣತಮ್ ; ಯಸ್ಮಾತ್ ಹೃದಯೇನ ಹಿ ರೂಪಾಣಿ ಸರ್ವೋ ಲೋಕೋ ಜಾನಾತಿ ; ಹೃದಯಮಿತಿ ಬುದ್ಧಿಮನಸೀ ಏಕೀಕೃತ್ಯ ನಿರ್ದೇಶಃ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಹೃದಯೇ ಹ್ಯೇವ ರೂಪಾಣಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾನಿ ; ಹೃದಯೇನ ಹಿ ಸ್ಮರಣಂ ಭವತಿ ರೂಪಾಣಾಂ ವಾಸನಾತ್ಮನಾಮ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಹೃದಯೇ ರೂಪಾಣಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮೇವೈತದ್ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ॥

ಪ್ರಾಚ್ಯಾಂ ದಿಶಿ ಕಾ ದೇವತೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಕಥಮನ್ಯಥಾ ಪೃಚ್ಛ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಅಸೌ ಹೀತಿ

ಆತ್ಮಾನಮಾತ್ಮೀಯಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಯಥೋಕ್ತಂ ಹ್ರದಯಮಾತ್ಮತ್ವೇನೋಪಗಮ್ಯೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ತಥಾಽಪಿ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರಾಚೀಂ ದಿಶಮಧಿಕೃತ್ಯ ಪ್ರಶ್ನೇ ಕೋ ಹೇತುರಿತಿ ಚೇತ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಪೂರ್ವಾಭಿಮುಖ ಇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ದಿಗಾತ್ಮಾಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ಸ್ಥಿತಸ್ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಸರ್ವಂ ಜಗದಾತ್ಮತ್ವೇನೋಪಗಮ್ಯ ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಸಪ್ರತಿಷ್ಠೇತಿ ।

ಸಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ದಿಶೋ ವೇದೇತಿ ವಚನಾತ್ಸರ್ವಮಪಿ ಹೃದಯದ್ವಾರಾ ಜಗದಾತ್ಮತ್ವೇನೋಪಗಮ್ಯ ಸ್ಥಿತೋ ಮುನಿರಿತಿ ಪ್ರತಿಭಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರತಿಜ್ಞಾನುಸಾರಿತ್ವಾಚ್ಚಾಯಂ ಪ್ರಶ್ನೋ ಯುಕ್ತಿಮಾನಿತ್ಯಾಹ —

ಯಥೇತಿ ।

ಅಹಮಸ್ಮಿ ದಿಗಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾನುಸಾರಿಣ್ಯಪಿ ಪ್ರಶ್ನೇ ದೇಹಪಾತೋತ್ತರಭಾವೀ ದೇವತಾಭಾವಃ ಪೃಚ್ಛ್ಯತೇ ಸತಿ ದೇಹೇ ಧ್ಯಾತುಸ್ತದ್ಭಾವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಸರ್ವತ್ರ ಹೀತಿ ।

ಇತಿ ನ ಭಾವಿದೇವತಾಭಾವಃ ಪ್ರಶ್ನಗೋಚರ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷಮನುಕೂಲಯತಿ —

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ಪ್ರಶ್ನಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ —

ಅಸ್ಯಾಮಿತಿ ।

ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಚಕ್ಷುಷಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಪ್ರಕಟಯಿತುಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಂ ತಯೋರಾದರ್ಶಯತಿ —

ಅಧ್ಯಾತ್ಮತಶ್ಚಕ್ಷುಷ ಇತಿ ।

‘ಚಕ್ಷೋಃ ಸೂರ್ಯೋ ಅಜಾಯತ’ ಇತ್ಯಾದಯೋ ಮಂತ್ರವಾದಾಸ್ತದನುಸಾರಿಣಶ್ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣವಾದಾಃ ।

ಭವತು ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಸ್ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಚಕ್ಷುಷ್ಯಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಕಾರ್ಯಂ ಹೀತಿ ।

ಕಥಂ ಚಕ್ಷುಷೋ ರೂಪೇಷು ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ರೂಪಗ್ರಹಣಾಯೇತಿ ।

ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಯಥೋಕ್ತಮಾಧಾರಾಧೇಯತ್ವಮತ ಆಹ —

ಯೈರ್ಹೀತಿ ।

ಚಕ್ಷುಷೋ ರೂಪಾಧಾರತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಉಪಸಂಹೃತಮರ್ಥಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ —

ಚಕ್ಷುಷೇತಿ ।

ಹೃದಯಾರಬ್ಧತ್ವಂ ರೂಪಾಣಾಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ರೂಪಾಕಾರೇಣೇತಿ ।

ಹೃದಯೇ ರೂಪಾಣಾಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —

ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಹೃದಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಮಾಂಸಖಂಡವಿಷಯತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ —

ಹೃದಯಮಿತಿ ।

ಕಥಂ ಪುನರ್ಬಹಿರ್ಮುಖಾನಿ ರೂಪಾಣ್ಯಂತರ್ಹೃದಯೇ ಸ್ಥಾತುಂ ಪಾರಯಂತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಹೃದಯೇನ ಹೀತಿ ।

ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ತೇಷಾಂ ಹೃದಯಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ವಾಸನಾತ್ಮನಾಮಿತಿ ॥೨೦॥