ಹೃದಯಶರೀರಯೋರೇವಮನ್ಯೋನ್ಯಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಉಕ್ತಾ ಕಾರ್ಯಕರಣಯೋಃ ; ಅತಸ್ತ್ವಾಂ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ — ಕಸ್ಮಿನ್ನು ತ್ವಂ ಚ ಶರೀರಮ್ ಆತ್ಮಾ ಚ ತವ ಹೃದಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೌ ಸ್ಥ ಇತಿ ; ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ; ದೇಹಾತ್ಮಾನೌ ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೌ ಸ್ಯಾತಾಂ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತೌ । ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ, ಅಪಾನ ಇತಿ — ಸಾಪಿ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಗೇವ ಪ್ರೇಯಾತ್ , ಅಪಾನವೃತ್ತ್ಯಾ ಚೇನ್ನ ನಿಗೃಹ್ಯೇತ । ಕಸ್ಮಿನ್ನ್ವಪಾನಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ, ವ್ಯಾನ ಇತಿ — ಸಾಪ್ಯಪಾನವೃತ್ತಿಃ ಅಧ ಏವ ಯಾಯಾತ್ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತಿಶ್ಚ ಪ್ರಾಗೇವ, ಮಧ್ಯಸ್ಥಯಾ ಚೇತ್ ವ್ಯಾನವೃತ್ತ್ಯಾ ನ ನಿಗೃಹ್ಯೇತ । ಕಸ್ಮಿನ್ನು ವ್ಯಾನಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ, ಉದಾನ ಇತಿ — ಸರ್ವಾಸ್ತಿಸ್ರೋಽಪಿ ವೃತ್ತಯ ಉದಾನೇ ಕೀಲಸ್ಥಾನೀಯೇ ಚೇನ್ನ ನಿಬದ್ಧಾಃ, ವಿಷ್ವಗೇವೇಯುಃ । ಕಸ್ಮಿನ್ನೂದಾನಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ, ಸಮಾನ ಇತಿ — ಸಮಾನಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಹ್ಯೇತಾಃ ಸರ್ವಾ ವೃತ್ತಯಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ — ಶರೀರಹೃದಯವಾಯವೋಽನ್ಯೋನ್ಯಪ್ರತಿಷ್ಠಾಃ । ಸಂಘಾತೇನ ನಿಯತಾ ವರ್ತಂತೇ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾರ್ಥಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಇತಿ । ಸರ್ವಮೇತತ್ ಯೇನ ನಿಯತಮ್ ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ ಆಕಾಶಾಂತಮ್ ಓತಂ ಚ ಪ್ರೋತಂ ಚ, ತಸ್ಯ ನಿರುಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ದೇಶಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಯಮಾರಂಭಃ । ಸ ಏಷಃ — ಸ ಯೋ ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೬) ಇತಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೋ ಮಧುಕಾಂಡೇ ಏಷ ಸಃ, ಸೋಽಯಮಾತ್ಮಾ ಅಗೃಹ್ಯಃ ನ ಗೃಹ್ಯಃ ; ಕಥಮ್ ? ಯಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಕಾರ್ಯಧರ್ಮಾತೀತಃ, ತಸ್ಮಾದಗೃಹ್ಯಃ ; ಕುತಃ ? ಯಸ್ಮಾನ್ನ ಹಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ; ಯದ್ಧಿ ಕರಣಗೋಚರಂ ವ್ಯಾಕೃತಂ ವಸ್ತು, ತದ್ಗ್ರಹಣಗೋಚರಮ್ ; ಇದಂ ತು ತದ್ವಿಪರೀತಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಅಶೀರ್ಯಃ — ಯದ್ಧಿ ಮೂರ್ತಂ ಸಂಹತಂ ಶರೀರಾದಿ ತಚ್ಛೀರ್ಯತೇ ; ಅಯಂ ತು ತದ್ವಿಪರೀತಃ ; ಅತೋ ನ ಹಿ ಶೀರ್ಯತೇ । ತಥಾ ಅಸಂಗಃ — ಮೂರ್ತೋ ಮೂರ್ತಾಂತರೇಣ ಸಂಬಧ್ಯಮಾನಃ ಸಜ್ಯತೇ ; ಅಯಂ ಚ ತದ್ವಿಪರೀತಃ ; ಅತೋ ನ ಹಿ ಸಜ್ಯತೇ । ತಥಾ ಅಸಿತಃ ಅಬದ್ಧಃ — ಯದ್ಧಿ ಮೂರ್ತಂ ತತ್ ಬಧ್ಯತೇ ; ಅಯಂ ತು ತದ್ವಿಪರೀತತ್ವಾತ್ ಅಸಿತಃ ; ಅಬದ್ಧತ್ವಾನ್ನ ವ್ಯಥತೇ ; ಅತೋ ನ ರಿಷ್ಯತಿ — ಗ್ರಹಣವಿಶರಣಸಂಗಬಂಧಕಾರ್ಯಧರ್ಮರಹಿತತ್ವಾನ್ನ ರಿಷ್ಯತಿ ನ ಹಿಂಸಾಮಾಪದ್ಯತೇ ನ ವಿನಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ರಮಮತಿಕ್ರಮ್ಯ ಔಪನಿಷದಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾತೋಽಪಸೃತ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ತ್ವರಯಾ ನಿರ್ದೇಶಃ ಕೃತಃ ; ತತಃ ಪುನಃ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾಮೇವಾಶ್ರಿತ್ಯಾಹ — ಏತಾನಿ ಯಾನ್ಯುಕ್ತಾನಿ ಅಷ್ಟಾವಾಯತನಾನಿ ‘ಪೃಥಿವ್ಯೇವ ಯಸ್ಯಾಯತನಮ್’ ಇತ್ಯೇವಮಾದೀನಿ, ಅಷ್ಟೌ ಲೋಕಾಃ ಅಗ್ನಿಲೋಕಾದಯಃ, ಅಷ್ಟೌ ದೇವಾಃ ‘ಅಮೃತಮಿತಿ ಹೋವಾಚ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೧೦) ಇತ್ಯೇವಮಾದಯಃ, ಅಷ್ಟೌ ಪುರುಷಾಃ ‘ಶರೀರಃ ಪುರುಷಃ’ ಇತ್ಯಾದಯಃ — ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ತಾನ್ಪುರುಷಾನ್ ಶಾರೀರಪ್ರಭೃತೀನ್ ನಿರುಹ್ಯ ನಿಶ್ಚಯೇನೋಹ್ಯ ಗಮಯಿತ್ವಾ ಅಷ್ಟಚತುಷ್ಕಭೇದೇನ ಲೋಕಸ್ಥಿತಿಮುಪಪಾದ್ಯ, ಪುನಃ ಪ್ರಾಚೀದಿಗಾದಿದ್ವಾರೇಣ ಪ್ರತ್ಯುಹ್ಯ ಉಪಸಂಹೃತ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಹೃದಯೇ ಅತ್ಯಕ್ರಾಮತ್ ಅತಿಕ್ರಾಂತವಾನುಪಾಧಿಧರ್ಮಂ ಹೃದಯಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮ್ ; ಸ್ವೇನೈವಾತ್ಮನಾ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೋ ಯ ಔಪನಿಷದಃ ಪುರುಷಃ ಅಶನಾಯಾದಿವರ್ಜಿತ ಉಪನಿಷತ್ಸ್ವೇವ ವಿಜ್ಞೇಯಃ ನಾನ್ಯಪ್ರಮಾಣಗಮ್ಯಃ, ತಂ ತ್ವಾ ತ್ವಾಂ ವಿದ್ಯಾಭಿಮಾನಿನಂ ಪುರುಷಂ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ । ತಂ ಚೇತ್ ಯದಿ ಮೇ ನ ವಿವಕ್ಷ್ಯಸಿ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಂ ನ ಕಥಯಿಷ್ಯಸಿ, ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವಿಪತಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಹ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ । ತಂ ತ್ವೌಪನಿಷದಂ ಪುರುಷಂ ಶಾಕಲ್ಯೋ ನ ಮೇನೇ ಹ ನ ವಿಜ್ಞಾತವಾನ್ಕಿಲ । ತಸ್ಯ ಹ ಮೂರ್ಧಾ ವಿಪಪಾತ ವಿಪತಿತಃ । ಸಮಾಪ್ತಾ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾ । ಶ್ರುತೇರ್ವಚನಮ್ , ‘ತಂ ಹ ನ ಮೇನೇ’ ಇತ್ಯಾದಿ । ಕಿಂ ಚ ಅಪಿ ಹ ಅಸ್ಯ ಪರಿಮೋಷಿಣಃ ತಸ್ಕರಾಃ ಅಸ್ಥೀನ್ಯಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥಂ ಶಿಷ್ಯೈರ್ನೀಯಮಾನಾನಿ ಗೃಹಾನ್ಪ್ರತ್ಯಪಜಹ್ರುಃ ಅಪಹೃತವಂತಃ — ಕಿಂ ನಿಮಿತ್ತಮ್ — ಅನ್ಯತ್ ಧನಂ ನೀಯಮಾನಂ ಮನ್ಯಮಾನಾಃ । ಪೂರ್ವವೃತ್ತಾ ಹ್ಯಾಖ್ಯಾಯಿಕೇಹ ಸೂಚಿತಾ । ಅಷ್ಟಾಧ್ಯಾಯ್ಯಾಂ ಕಿಲ ಶಾಕಲ್ಯೇನ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸ್ಯ ಸಮಾನಾಂತ ಏವ ಸಂವಾದೋ ನಿರ್ವೃತ್ತಃ ; ತತ್ರ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇನ ಶಾಪೋ ದತ್ತಃ — ‘ಪುರೇಽತಿಥ್ಯೇ ಮರಿಷ್ಯಸಿ ನ ತೇಽಸ್ಥೀನಿಚನ ಗೃಹಾನ್ಪ್ರಾಪ್ಸ್ಯಂತಿ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೧ । ೬ । ೩ । ೧೧) ಇತಿ ‘ಸ ಹ ತಥೈವ ಮಮಾರ ; ತಸ್ಯ ಹಾಪ್ಯನ್ಯನ್ಮನ್ಯಮಾನಾಃ ಪರಿಮೋಷಿಣೋಽಸ್ಥೀನ್ಯಪಜಹ್ರುಃ ; ತಸ್ಮಾನ್ನೋಪವಾದೀ ಸ್ಯಾದುತ ಹ್ಯೇವಂವಿತ್ಪರೋ ಭವತೀತಿ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೧ । ೬ । ೩ । ೧೧) । ಸೈಷಾ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾ ಆಚಾರಾರ್ಥಂ ಸೂಚಿತಾ ವಿದ್ಯಾಸ್ತುತಯೇ ಚ ಇಹ ॥