ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ತೃತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃನವಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಜಾತ ಏವ ನ ಜಾಯತೇ ಕೋ ನ್ವೇನಂ ಜನಯೇತ್ಪುನಃ । ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ರಾತಿರ್ದಾತುಃ ಪರಾಯಣಂ ತಿಷ್ಠಮಾನಸ್ಯ ತದ್ವಿದ ಇತಿ ॥ ೭ ॥
ಅತ್ರೇದಂ ವಿಚಾರ್ಯತೇ — ಆನಂದಶಬ್ದೋ ಲೋಕೇ ಸುಖವಾಚೀ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ; ಅತ್ರ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ಆನಂದಶಬ್ದಃ ಶ್ರೂಯತೇ ಆನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ; ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಚ — ‘ಆನಂದೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೬ । ೯) ‘ಆನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿದ್ವಾನ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧) ‘ಯದೇಷ ಆಕಾಶ ಆನಂದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ‘ಯೋ ವೈ ಭೂಮಾ ತತ್ಸುಖಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೩ । ೧) ಇತಿ ಚ ; ‘ಏಷ ಪರಮ ಆನಂದಃ’ ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾಃ ; ಸಂವೇದ್ಯೇ ಚ ಸುಖೇ ಆನಂದಶಬ್ದಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ; ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಶ್ಚ ಯದಿ ಸಂವೇದ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಯುಕ್ತಾ ಏತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಆನಂದಶಬ್ದಾಃ । ನನು ಚ ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ ಸಂವೇದ್ಯಾನಂದಸ್ವರೂಪಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ, ಕಿಂ ತತ್ರ ವಿಚಾರ್ಯಮಿತಿ — ನ, ವಿರುದ್ಧಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯದರ್ಶನಾತ್ — ಸತ್ಯಮ್ , ಆನಂದಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಶ್ರೂಯತೇ ; ವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಷೇಧಶ್ಚ ಏಕತ್ವೇ — ‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ , ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್ , ತತ್ಕೇನ ಕಿಂ ವಿಜಾನೀಯಾತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ‘ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ ನಾನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತಿ ನಾನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ ಸ ಭೂಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ‘ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತೋ ನ ಬಾಹ್ಯಂ ಕಿಂಚನ ವೇದ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೧) ಇತ್ಯಾದಿ ; ವಿರುದ್ಧಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯದರ್ಶನಾತ್ ತೇನ ಕರ್ತವ್ಯೋ ವಿಚಾರಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯುಕ್ತಂ ವೇದವಾಕ್ಯಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಾಯ ವಿಚಾರಯಿತುಮ್ । ಮೋಕ್ಷವಾದಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಶ್ಚ — ಸಾಂಖ್ಯಾ ವೈಶೇಷಿಕಾಶ್ಚ ಮೋಕ್ಷವಾದಿನೋ ನಾಸ್ತಿ ಮೋಕ್ಷೇ ಸುಖಂ ಸಂವೇದ್ಯಮಿತ್ಯೇವಂ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾಃ ; ಅನ್ಯೇ ನಿರತಿಶಯಂ ಸುಖಂ ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯಮಿತಿ ॥

ಸಚ್ಚಿದಾಂದಾತ್ಮಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾಸ್ಪದಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಿದಾನೀಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದೇ ವಿಚಾರಮವತಾರಯನ್ನವಿಗೀತಮರ್ಥಮಾಹ —

ಅತ್ರೇತಿ ।

ತಥಾಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ವಾಕ್ಯೇ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತಿ ತದಾಹ —

ಅತ್ರ ಚೇತಿ ।

ನ ಚ ಕೇವಲಮತ್ರೈವಾಽಽನಂದಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಶೇಷಣಾರ್ಥಕತ್ವೇನ ಶ್ರುತಃ ಕಿಂತು ತೈತ್ತಿರೀಯಕಾದಾವಪೀತ್ಯಾಹ —

ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಚೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನಾಽಽನಂದಶಬ್ದಃ ಶ್ರೂಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಅನ್ಯಾಃ ಶ್ರೂತೀರೇವೋದಾಹರತಿ —

ಆನಂದ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಏವಮಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।

ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ವಿಚಾರಸಿದ್ಧಿಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಸಂವೇದ್ಯ ಇತಿ ।

ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧೇರದ್ವೈತಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾನಂದಃ ಸಂವೇದ್ಯೋಽಸಂವೇದ್ಯೋ ವೇತಿ ವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಭಯತ್ರ ಫಲಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ಬ್ರಹ್ಮಾಽಽನಂದಶ್ಚೇತಿ ।

ಅನ್ಯಥಾ ಲೋಕವೇದಯೋಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಭೇದಾದವಿಶಿಷ್ಟಸ್ತು ವಾಕ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ನ್ಯಾಯವಿರೋಧೋಽಸಂವೇದ್ಯತ್ವೇ ಪುನರದ್ವೈತಶ್ರುತಿರವಿರುದ್ಧೇತಿ ಭಾವಃ ।

ವಿಚಾರಮಾಕ್ಷಿಪತಿ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ವಿರುದ್ಧಶ್ರುತ್ಯರ್ಥನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಂ ವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ನೇತಿ ।

ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ —

ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಏಕತ್ವೇ ಸತಿ ವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಷೇಧಶ್ರುತಿಮೇವೋದಾಹರತಿ —

ಯತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರವಣಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಫಲಿತಮಾಹ —

ವಿರುದ್ಧಶ್ರುತೀತಿ ।

ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತಾಮುಪಸಂಹರತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —

ಮೋಕ್ಷೇತಿ ।

ತಾಮೇವ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಂ ವಿವೃಣೋತಿ —

ಸಾಂಖ್ಯಾ ಇತಿ ।