బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
చతుర్థోఽధ్యాయఃప్రథమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
జనకో హ వైదేహ ఆసాఞ్చక్రే । అస్య సమ్బన్ధః — శారీరాద్యానష్టౌ పురుషాన్నిరుహ్య, ప్రత్యుహ్య పునర్హృదయే, దిగ్భేదేన చ పునః పఞ్చధా వ్యూహ్య, హృదయే ప్రత్యుహ్య, హృదయం శరీరం చ పునరన్యోన్యప్రతిష్ఠం ప్రాణాదిపఞ్చవృత్త్యాత్మకే సమానాఖ్యే జగదాత్మని సూత్ర ఉపసంహృత్య, జగదాత్మానం శరీరహృదయసూత్రావస్థమతిక్రాన్తవాన్ య ఔపనిషదః పురుషః నేతి నేతీతి వ్యపదిష్టః, స సాక్షాచ్చ ఉపాదానకారణస్వరూపేణ చ నిర్దిష్టః ‘విజ్ఞానమానన్దమ్’ ఇతి । తస్యైవ వాగాదిదేవతాద్వారేణ పునరధిగమః కర్తవ్య ఇతి అధిగమనోపాయాన్తరార్థోఽయమారమ్భో బ్రాహ్మణద్వయస్య । ఆఖ్యాయికా తు ఆచారప్రదర్శనార్థా —

పూర్వస్మిన్నధ్యాయే జల్పన్యాయేన సచ్చిదానన్దం బ్రహ్మ నిర్ధారితమ్ । ఇదానీం వాదన్యాయేన తదేవ నిర్ధారితుమధ్యాయాన్తరమవతారయతి —

జనక ఇతి ।

తత్ర బ్రాహ్మణద్వయస్యావాన్తరసంబన్ధం ప్రతిజానీతే —

అస్యేతి।

తమేవ వక్తుం వృత్తం కీర్తయతి —

శారీరాద్యానితి।

నిరుహ్య ప్రత్యుహ్యేతి విస్తార్య వ్యవహారమాపాద్యేత్యర్థః । ప్రత్యుహ్య హృదయే పునరుపసంహృత్యేతి యావత్ । జగదాత్మనీత్యవ్యాకృతోక్తిః । సూత్రశబ్దేన తత్కారణం గృహ్యతే । అతిక్రమణం తద్గుణదోషాసంస్పృష్టత్వమ్ ।

అనన్తరబ్రాహ్మణద్వయతాత్పర్యమాహ —

తస్యైవేతి ।

వాగాద్యధిష్ఠాత్రీష్వగ్న్యాదిదేవతాసు బ్రహ్మదృష్టిద్వారేత్యర్థః । పూర్వోక్తాన్వయవ్యతిరేకాదిసాధనాపేక్షయాఽన్తరశబ్దః । ఆచార్యవతా శ్రద్ధాదిసంపన్నేన విద్యా లబ్ధవ్యేత్యాచారః । అప్రాప్తప్రాప్తిర్యోగః ప్రాప్తస్య రక్షణం క్షేమ ఇతి విభాగః । భారతస్య వర్షస్య హిమవత్సేతుపర్యన్తస్య దేశస్యేతి యావత్ ॥౧॥