బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
చతుర్థోఽధ్యాయఃద్వితీయం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
తస్య ప్రాచీ దిక్ప్రాఞ్చః ప్రాణా దక్షిణా దిగ్దక్షిణే ప్రాణాః ప్రతీచీ దిక్ప్రత్యఞ్చః ప్రాణా ఉదీచీ దిగుదఞ్చః ప్రాణా ఊర్ధ్వా దిగూర్ధ్వాః ప్రాణా అవాచీ దిగవాఞ్చః ప్రాణాః సర్వా దిశః సర్వే ప్రాణాః స ఎష నేతి నేత్యాత్మాగృహ్యో న హి గృహ్యతేఽశీర్యో న హి శీర్యతేఽసఙ్గో న హి సజ్యతేఽసితో న వ్యథతే న రిష్యత్యభయం వై జనక ప్రాప్తోఽసీతి హోవాచ యాజ్ఞవల్క్యః । స హోవాచ జనకో వైదేహోఽభయం త్వా గచ్ఛతాద్యాజ్ఞవల్క్య యో నో భగవన్నభయం వేదయసే నమస్తేఽస్త్విమే విదేహా అయమహమస్మి ॥ ౪ ॥
స ఎష హృదయభూతః తైజసః సూక్ష్మభూతేన ప్రాణేన విధ్రియమాణః ప్రాణ ఎవ భవతి ; తస్యాస్య విదుషః క్రమేణ వైశ్వానరాత్ తైజసం ప్రాప్తస్య హృదయాత్మానమాపన్నస్య హృదయాత్మనశ్చ ప్రాణాత్మానమాపన్నస్య ప్రాచీ దిక్ ప్రాఞ్చః ప్రాగ్గతాః ప్రాణాః ; తథా దక్షిణా దిక్ దక్షిణే ప్రాణాః ; తథా ప్రతీచీ దిక్ ప్రత్యఞ్చః ప్రాణాః ; ఉదీచీ దిక్ ఉదఞ్చః ప్రాణాః ; ఊర్ధ్వా దిక్ ఊర్ధ్వాః ప్రాణాః ; అవాచీ దిక్ అవాఞ్చః ప్రాణాః ; సర్వా దిశః సర్వే ప్రాణాః । ఎవం విద్వాన్ క్రమేణ సర్వాత్మకం ప్రాణమాత్మత్వేనోపగతో భవతి ; తం సర్వాత్మానం ప్రత్యగాత్మన్యుపసంహృత్య ద్రష్టుర్హి ద్రష్టృభావం నేతి నేతీత్యాత్మానం తురీయం ప్రతిపద్యతే ; యమ్ ఎష విద్వాన్ అనేన క్రమేణ ప్రతిపద్యతే, స ఎష నేతి నేత్యాత్మేత్యాది న రిష్యతీత్యన్తం వ్యాఖ్యాతమేతత్ । అభయం వై జన్మమరణాదినిమిత్తభయశూన్యమ్ , హే జనక, ప్రాప్తోఽసి — ఇతి హ ఎవం కిల ఉవాచ ఉక్తవాన్ యాజ్ఞవల్క్యః । తదేతదుక్తమ్ — అథ వై తేఽహం తద్వక్ష్యామి యత్ర గమిష్యసీతి । స హోవాచ జనకో వైదేహః — అభయమేవ త్వా త్వామపి గచ్ఛతాత్ గచ్ఛతు, యస్త్వం నః అస్మాన్ హే యాజ్ఞవల్క్య భగవన్ పూజావన్ అభయం బ్రహ్మ వేదయసే జ్ఞాపయసి ప్రాపితవాన్ ఉపాధికృతాజ్ఞానవ్యవధానాపనయనేనేత్యర్థః ; కిమన్యదహం విద్యానిష్క్రయార్థం ప్రయచ్ఛామి, సాక్షాదాత్మానమేవ దత్తవతే ; అతో నమస్తేఽస్తు ; ఇమే విదేహాః తవ యథేష్టం భుజ్యన్తామ్ ; అయం చాహమస్మి దాసభావే స్థితః ; యథేష్టం మాం రాజ్యం చ ప్రతిపద్యస్వేత్యర్థః ॥

తస్య ప్రాచీ దిగిత్యాద్యవతారయితుం భూమికాం కరోతి —

స ఎష ఇతి ।

ప్రాణశబ్దేనాజ్ఞాతః ప్రత్యగాత్మా ప్రాజ్ఞో గృహ్యతే ।

ఎవం భూమికాం కృత్వా వాక్యమాదాయ వ్యాకరోతి —

తస్యేత్యాదినా ।

తైజసం ప్రాప్తస్యేత్యస్య వ్యాఖ్యానం హృదయాత్మానమాపన్నస్యేతి ।

ఉక్తమర్థం సంక్షిప్యాఽఽహ —

ఎవం విద్వానితి ।

విశ్వస్య జాగరితాభిమానినస్తైజసే తస్య చ స్వప్నాభిమానినః సుషుప్త్యభిమానిని ప్రాజ్ఞే క్రమేణాన్తర్భావం జానన్నిత్యర్థః ।

స ఎష నేతి నేత్యాత్మేత్యాదేర్భూమికాం కరోతి —

తం సర్వాత్మానమితి ।

తత్ర వాక్యమవతార్య పూర్వోక్తం వ్యాఖ్యానం స్మారయతి —

యమేష ఇతి ।

తురీయాదపి ప్రాప్తవ్యమన్యదభయమస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

అభయమితి ।

 గన్తవ్యం వక్ష్యామీత్యుపక్రమ్యావస్థాత్రయాతీతం తురీయముపదిశన్నామ్రాన్పృష్టః కోవిదారానాచష్ట ఇతి న్యాయవిషయతాం నాతివర్తేతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

తదేతదితి ।

విద్యాయా దక్షిణాన్తరాభావమభిప్రేత్యాఽఽహ —

స హోవాచేతి ।

కథం పునరన్యస్య స్థితస్య నష్టస్య వాఽన్యప్రాపణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

ఉపాధీతి ।

పశ్వాదికం దక్షిణాన్తరం సంభవతీత్యాశఙ్క్య తస్యోక్తవిద్యానురూపత్వం నాస్తీత్యాహ —

కిమన్యదితి ।

వస్తుతో దక్షిణాన్తరాభావముక్త్వా ప్రతీతిమాశ్రిత్యాఽఽహ —

అత ఇతి ।

అక్షరార్థముక్త్వా వాక్యార్థమాహ —

యథేష్టమితి ॥౪॥