బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
చతుర్థోఽధ్యాయఃతృతీయం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
జనకం హ వైదేహం యాజ్ఞవల్క్యో జగామ స మేనే న వదిష్య ఇత్యథ హ యజ్జనకశ్చ వైదేహో యాజ్ఞవల్క్యశ్చాగ్నిహోత్రే సమూదాతే తస్మై హ యాజ్ఞవల్క్యో వరం దదౌ స హ కామప్రశ్నమేవ వవ్రే తం హాస్మై దదౌ తం హ సమ్రాడేవ పూర్వం పప్రచ్ఛ ॥ ౧ ॥
జనకం హ వైదేహం యాజ్ఞవల్క్యో జగామ । స చ గచ్ఛన్ ఎవం మేనే చిన్తితవాన్ — న వదిష్యే కిఞ్చిదపి రాజ్ఞే ; గమనప్రయోజనం తు యోగక్షేమార్థమ్ । న వదిష్య ఇత్యేవంసఙ్కల్పోఽపి యాజ్ఞవల్క్యః యద్యత్ జనకః పృష్టవాన్ తత్తత్ ప్రతిపేదే ; తత్ర కో హేతుః సఙ్కల్పితస్యాన్యథాకరణే — ఇత్యత్ర ఆఖ్యాయికామాచష్టే । పూర్వత్ర కిల జనకయాజ్ఞవల్క్యయోః సంవాద ఆసీత్ అగ్నిహోత్రే నిమిత్తే ; తత్ర జనకస్యాగ్నిహోత్రవిషయం విజ్ఞానముపలభ్య పరితుష్టో యాజ్ఞవల్క్యః తస్మై జనకాయ హ కిల వరం దదౌ ; స చ జనకః హ కామప్రశ్నమేవ వరం వవ్రే వృతవాన్ ; తం చ వరం హ అస్మై దదౌ యాజ్ఞవల్క్యః ; తేన వరప్రదానసామర్థ్యేన అవ్యాచిఖ్యాసుమపి యాజ్ఞవల్క్యం తూష్ణీం స్థితమపి సమ్రాడేవ జనకః పూర్వం పప్రచ్ఛ । తత్రైవ అనుక్తిః, బ్రహ్మవిద్యాయాః కర్మణా విరుద్ధత్వాత్ ; విద్యాయాశ్చ స్వాతన్త్ర్యాత్ — స్వతన్త్రా హి బ్రహ్మవిద్యా సహకారిసాధనాన్తరనిరపేక్షా పురుషార్థసాధనేతి చ ॥

తాత్పర్యమేవముక్త్వా వ్యాఖ్యామక్షరాణామారభతే —

జనకమిత్యాదినా ।

సంవాదం న కరోమీతి వ్రతం చేత్కిమితి గచ్ఛతీత్యాశఙ్కతే —

గమనేతి ।

ఉత్తరమాహ —

యోగేతి ।

అథ హేత్యాద్యవతారయతి —

నేత్యాదినా ।

అత్రోత్తరత్వేనేతి శేషః । పూర్వత్రేతి కర్మకాణ్డోక్తిః ।

నన్వగ్నిహోత్రప్రకరణే కామప్రశ్నో వరో దత్తశ్చేత్కిమితి తత్రైవాఽఽత్మయాథాత్మ్యప్రశ్నప్రతివచనే నాసూచిషాతాం తత్రాఽఽహ —

తత్రైవేతి ।

కర్మనిరపేక్షాయా బ్రహ్మవిద్యాయా మోక్షహేతుత్వాదపి కర్మప్రకరణే తదనుక్తిరిత్యాహ —

విద్యాయాశ్చేతి ।

సర్వాపేక్షాధికరణన్యాయాన్న తస్యాః స్వాతన్త్ర్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

స్వతన్త్రా హీతి ।

సా హి స్వోత్పత్తౌ స్వఫలే వా కర్మాణ్యపేక్షతే । నాఽఽద్యోఽభ్యుపగమాత్ । న ద్వితీయః । అత ఎవ చాగ్నీన్ధనాద్యనపేక్షేతి న్యాయావిరోధాదిత్యభిప్రేయాఽఽహ —

సహకారీతి।

ఇత్యస్మాచ్చ హేతోస్తత్రైవానుక్తిరితి సంబన్ధః ॥౧॥