యాజ్ఞవల్క్యవ్రతభాఙ్గే హేతుముక్త్వా జనకస్య ప్రశ్నముత్థాపయతి —
హే యాజ్ఞవల్క్యేతి ।
అక్షరార్థముక్త్వా ప్రశ్నవాక్యే వివక్షితమర్థమాహ —
కిమయమిత్యాదినా।
స్వశబ్దో యథోక్తపురుషవిషయః । జ్యోతిష్కార్యమిత్యాసనాదివ్యవహారోక్తిః ।
ఇత్యేతదితి కల్పద్వయం పరామృశ్యతే । ఫలం పక్షద్వయేఽపి పృచ్ఛతి —
కిఞ్చేతి।
సప్తమ్యర్థే తసిః ।
ఉత్తరమాహ —
శృణ్వితి ।
తత్రేతి పక్షద్వయోక్తిః । కారణం ఫలమితి యావత్ ।
ప్రథమపక్షమనూద్య స్వపక్షసిద్ధిఫలమాహ —
యదీత్యాదినా ।
షష్టీ పురుషమధికరోతి । యత్ర కారణభూతం జ్యోతిర్న దృశ్యతే తత్కార్యం త్వాసనాద్యుపలభ్యతే తత్రాపి విషయే స్వప్నాదావితి యావత్ ।
అనుమానమేవాభినయతి —
వ్యతిరిక్తేతి ।
విమతమతిరిక్తజ్యోతిరధీనం వ్యవహారత్వాత్సంమతవదిత్యర్థః ।
పక్షాన్తరమనూద్య లోకాయతపక్షసిద్ధిఫలమాహ —
అథేత్యాదినా ।
అప్రత్యక్షేఽపీత్యవ్యతిరిక్తమితి చ్ఛేదః ।
కల్పాన్తరమాహ —
అథేతి ।
అనియమం వ్యాకరోతి —
వ్యతిరిక్తమితి ।
తస్మిన్పక్షే వ్యవహారహేతౌ జ్యోతిష్యనిశ్చయాత్తద్వికారో వ్యవహారోఽపి న స్థైర్యమాలమ్బేతేత్యాహ —
తత ఇతి ।
వ్యాఖ్యాతం ప్రశ్నముపసంహరతి —
ఇత్యేవమితి ।
ప్రశ్నమాక్షిపతి —
నన్వితి ।
వ్యతిరిక్తజ్యోతిర్బుభుత్సయా ప్రశ్నో భవిష్యతీతి చేత్తత్రాఽఽహ —
స్వయమేవేతి ।
రాజ్ఞోఽనుమానకౌశలమఙ్గీకరోతి —
సత్యమితి ।
కిమితి తర్హి పృచ్ఛతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తథాఽపీతి ।
వ్యాప్యవ్యాపకయోస్తత్సంబన్ధస్య చాతిసూక్ష్మత్వాదేకేన దుర్జ్ఞానత్వాత్తజ్జ్ఞానే యాజ్ఞవల్క్యోఽప్యపేక్షిత ఇత్యర్థః ।
కథం తేషామ్ అతిసూక్ష్మత్వం తత్రాఽఽహ —
బహూనామపీతి ।
లిఙ్గాదిష్వనేకేషామపి వివేకినాం దుర్బోధతాఽస్తి కిముత్యైకస్య తేషు దుర్బోధతా వాచ్యేత్యర్థః ।
తేషామత్యన్తసౌక్ష్మ్యే మానవీం స్మృతిం ప్రమాణయతి —
అత ఎవేతి ।
కుశలస్యాపి సూక్ష్మార్థనిర్ణయే పురుషాన్తరాపేక్షాయాః సత్త్వాదేవేతి యావత్ ।
పురుషవిశేషో వేదవిదధ్యాత్మవిదిత్యాదిః । తత్ర స్మృత్యర్థం సంక్షిపతి —
దశేతి ।
ఉక్తం హి –
’ధర్మేణావిగతో యైస్తు వేదః సపరిబృంహణః ।
తే శిష్టా బ్రాహ్మణా జ్ఞేయాః శ్రుతిప్రత్యక్షహేతవః ॥
దశావరా వా పరిషద్యం ధర్మ పరిచక్షతే ।
త్ర్యవరా వాఽపి వృత్తస్థాస్తం ధర్మ న విచారయేత్ ॥
త్రైవిద్యో హైతుకస్తర్కీ నైరుక్తో ధర్మపాఠకః ।
త్రయశ్చాఽఽశ్రమిణః పూర్వే పర్షదేషా దశావరా ॥
ఋగ్వేదవిద్యజుర్విచ్చ సామవేదవిదేవ చ ।
త్ర్యవరా పరిషజ్జ్ఞేయా ధర్మసంశయనిర్ణయే’ ఇతి ॥
ఎకో వేత్యధ్యాత్మవిదుచ్యతే ।
కుశలస్యాపి రాజ్ఞో యాజ్ఞవల్క్యం ప్రతి ప్రశ్నోపపత్తిముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
సూక్ష్మార్థనిర్ణయే పురుషాన్తరాపేక్షాయా వృద్ధసంమతత్వాదితి యావత్ ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
విజ్ఞానేతి ।
రాజ్ఞో యాజ్ఞవల్క్యాపేక్షాముపపాద్య పక్షాన్తరమాహ —
అథ వేతి ।
తథా చాత్ర రాజ్ఞో మునేర్వా వివక్షితత్వాభావాత్కిమితి రాజా మునిమనుసరతీతి చోద్యం నిరవకాశమితి శేషః ।
ప్రశ్నోపపత్తౌ ప్రతివచనముపపన్నమేవేతి మన్వానస్తదుత్థాపయతి —
యాజ్ఞవల్క్యోఽపీతి ।
అతిరిక్తే జ్యోతిషి ప్రష్టూ రాజ్ఞోఽభిప్రాయస్తదభిప్రాయస్తదభిజ్ఞతయా తథావిధం జ్యోతీ రాజానం బోధయిష్యన్యథాఽతిరిక్తజ్యోతిరావేదేకం వక్ష్యమాణం లిఙ్గం గృహీతవ్యాప్తికం ప్రసిద్ధం భవతి తథా తద్వ్యాప్తిగ్రహణస్థలమాదిత్యజ్యోతిరిత్యాదినా మునిరపి ప్రతిపన్నవానిత్యర్థః ।
వ్యాప్తిం బుభుత్సమానః పృచ్ఛతి —
కథమితి ।
యో వ్యవహారః సోఽతిరిక్తజ్యోతిరధీనో యథా సవిత్రధీనో జాగ్రద్వ్యవహార ఇతి వ్యాప్తిం వ్యాకరోతి —
ఆదిత్యేనేతి ।
ఎవకారం వ్యాచష్టే —
స్వావయవేతి।
ఆదిత్యాపేక్షామన్తరేణ చక్షుర్వశాదేవాయం వ్యవహారః సేత్స్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
చక్షుష ఇతి ।
ఆసనాద్యన్యతమవ్యాపారవ్యపదేశో వ్యాప్తిసిద్ధేర్వృథా విశేషణబహుత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అత్యన్తేతి ।
ఆసనాదీనామేకైకవ్యభిచారే దేహస్యాన్యథాభావేఽపి నానుగ్రాహకం జ్యోతిరన్యథా భవతి । అతస్తదనుగ్రాహ్యాదత్యన్తవిలక్షణమితి వివక్షిత్వా వ్యాపారచతుష్టయముపదిష్టమిత్యర్థః ।
తథాఽపి కిమర్థమాదిత్యాద్యనేకపర్యాయోపాదానమేకేనైవ వ్యాప్తిగ్రహసంభవాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
బాహ్యేతి ।
దేహేన్ద్రియమనోవ్యాపారరూపం కర్మ లిఙ్గం తస్య వ్యతిరిక్తజ్యోతిరవ్యభిచారసాధనార్థమనేకపర్యాయోపన్యాసో బహవో హి దృష్టాన్తా వ్యాప్తిం ద్రఢయన్తీత్యర్థః ॥౨॥౩॥౪॥