బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
చతుర్థోఽధ్యాయఃతృతీయం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
అస్తమిత ఆదిత్యే యాజ్ఞవల్క్య చన్ద్రమస్యస్తమితే శాన్తేఽగ్నౌ కిఞ్జ్యోతిరేవాయం పురుష ఇతి వాగేవాస్య జ్యోతిర్భవతీతి వాచైవాయం జ్యోతిషాస్తే పల్యయతే కర్మ కురుతే విపల్యేతీతి తస్మాద్వై సమ్రాడపి యత్ర స్వః పాణిర్న వినిర్జ్ఞాయతేఽథ యత్ర వాగుచ్చరత్యుపైవ తత్ర న్యేతీత్యేవమేవైతద్యాజ్ఞవల్క్య ॥ ౫ ॥
శాన్తేఽగ్నౌ వాక్ జ్యోతిః ; వాగితి శబ్దః పరిగృహ్యతే ; శబ్దేన విషయేణ శ్రోత్రమిన్ద్రియం దీప్యతే ; శ్రోత్రేన్ద్రియే సమ్ప్రదీప్తే, మనసి వివేక ఉపజాయతే ; తేన మనసా బాహ్యాం చేష్టాం ప్రతిపద్యతే — ‘మనసా హ్యేవ పశ్యతి మనసా శృణోతి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౩) ఇతి బ్రాహ్మణమ్ । కథం పునః వాగ్జ్యోతిరితి, వాచో జ్యోతిష్ట్వమప్రసిద్ధమిత్యత ఆహ — తస్మాద్వై సమ్రాట్ , యస్మాత్ వాచా జ్యోతిషా అనుగృహీతోఽయం పురుషో వ్యవహరతి, తస్మాత్ ప్రసిద్ధమేతద్వాచో జ్యోతిష్ట్వమ్ ; కథమ్ ? అపి — యత్ర యస్మిన్కాలే ప్రావృషి ప్రాయేణ మేఘాన్ధకారే సర్వజ్యోతిఃప్రత్యస్తమయే స్వోఽపి పాణిః హస్తః న విస్పష్టం నిర్జ్ఞాయతే — అథ తస్మిన్కాలే సర్వచేష్టానిరోధే ప్రాప్తే బాహ్యజ్యోతిషోఽభావాత్ యత్ర వాగుచ్చరతి, శ్వా వా భషతి, గర్దభో వా రౌతి, ఉపైవ తత్ర న్యేతి — తేన శబ్దేన జ్యోతిషా శ్రోత్రమనసోర్నైరన్తర్యం భవతి, తేన జ్యోతిష్కార్యత్వం వాక్ ప్రతిపద్యతే, తేన వాచా జ్యోతిషా ఉపన్యేత్యేవ ఉపగచ్ఛత్యేవ తత్ర సన్నిహితో భవతీత్యర్థః ; తత్ర చ కర్మ కురుతే, విపల్యేతి । తత్ర వాగ్జ్యోతిషో గ్రహణం గన్ధాదీనాముపలక్షణార్థమ్ ; గన్ధాదిభిరపి హి ఘ్రాణాదిష్వనుగృహీతేషు ప్రవృత్తినివృత్త్యాదయో భవన్తి ; తేన తైరప్యనుగ్రహో భవతి కార్యకరణసఙ్ఘాతస్య । ఎవమేవైతద్యాజ్ఞవల్క్య ॥

ఇన్ద్రియం వ్యావర్తయతి —

వాగితీతి ।

శబ్దస్య జ్యోతిష్ట్వం స్పష్టయితుం పాతనికాం కరోతి —

శబ్దేనేతి ।

తద్దీపనకార్యమాహ —

శ్రోత్రేతి ।

మనసి విషయాకారపరిణామే సతి కిం స్యాత్తదాహ —

తేనేతి ।

తత్ర ప్రమాణమాహ —

మనసా హీతి ।

ఎవం పాతనికాం కృత్వా వాచో జ్యోతిష్ట్వసాధనార్థం పృచ్ఛతి —

కథమితి ।

కా పునరత్రానుపపత్తిస్తత్రాఽఽహ —

వాచ ఇతి ।

తత్రాన్తరవాక్యముత్తరత్వేనోత్థాప్య వ్యాకరోతి —

అత ఆహేత్యాదినా ।

ప్రసిద్ధమేవాఽఽకాఙ్క్షాపూర్వకం స్ఫుటయతి —

కథమిత్యాదినా ।

ఉపైవేత్యాది వ్యాచష్టే —

తేన శబ్దేనేతి ।

జ్యోతిష్కార్యత్వం తజ్జన్యవ్యవహారరూపకార్యవత్త్వమితి యావత్ । తత్ర వాగ్జ్యోతిష ఇత్యత్ర చతుర్థపర్యాయః సప్తమ్యర్థః ।

కిమితి గన్ధాదయః శబ్దేనోపలక్ష్యన్తే తత్రాఽఽహ —

గన్ధాదిభిరితి ।

ప్రశ్నాన్తరముత్థాపయతి —

ఎవమేవేతి ।

తథాఽపి స్వప్నాదౌ తస్య ప్రవృత్తిదర్శనాత్తత్కారణీభూతం జ్యోతిర్వక్తవ్యమితి శేషః ॥౫॥