బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
చతుర్థోఽధ్యాయఃతృతీయం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
అస్తమిత ఆదిత్యే యాజ్ఞవల్క్య చన్ద్రమస్యస్తమితే శాన్తేఽగ్నౌ శాన్తాయాం వాచి కిఞ్జ్యోతిరేవాయం పురుష ఇత్యాత్మైవాస్య జ్యోతిర్భవతీత్యాత్మనైవాయం జ్యోతిషాస్తే పల్యయతే కర్మ కురుతే విపల్యేతీతి ॥ ౬ ॥
శాన్తాయాం పునర్వాచి, గన్ధాదిష్వపి చ శాన్తేషు బాహ్యేష్వనుగ్రాహకేషు, సర్వప్రవృత్తినిరోధః ప్రాప్తోఽస్య పురుషస్య । ఎతదుక్తం భవతి — జాగ్రద్విషయే బహిర్ముఖాని కరణాని చక్షురాదీని ఆదిత్యాదిజ్యోతిర్భిరనుగృహ్యమాణాని యదా, తదా స్ఫుటతరః సంవ్యవహారోఽస్య పురుషస్య భవతీతి ; ఎవం తావత్ జాగరితే స్వావయవసఙ్ఘాతవ్యతిరిక్తేనైవ జ్యోతిషా జ్యోతిష్కార్యసిద్ధిరస్య పురుషస్య దృష్టా ; తస్మాత్ తే వయం మన్యామహే — సర్వబాహ్యజ్యోతిఃప్రత్యస్తమయేఽపి స్వప్నసుషుప్తకాలే జాగరితే చ తాదృగవస్థాయాం స్వావయవసఙ్ఘాతవ్యతిరిక్తేనైవ జ్యోతిషా జ్యోతిష్కార్యసిద్ధిరస్యేతి ; దృశ్యతే చ స్వప్నే జ్యోతిష్కార్యసిద్ధిః — బన్ధుసఙ్గమనవియోగదర్శనం దేశాన్తరగమనాది చ ; సుషుప్తాచ్చ ఉత్థానమ్ — సుఖమహమస్వాప్సం న కిఞ్చిదవేదిషమితి ; తస్మాదస్తి వ్యతిరిక్తం కిమపి జ్యోతిః ; కిం పునస్తత్ శాన్తాయాం వాచి జ్యోతిః భవతీతి । ఉచ్యతే — ఆత్మైవాస్య జ్యోతిర్భవతీతి । ఆత్మేతి కార్యకరణస్వావయవసఙ్ఘాతవ్యతిరిక్తం కార్యకరణావభాసకమ్ ఆదిత్యాదిబాహ్యజ్యోతిర్వత్ స్వయమన్యేనానవభాస్యమానమ్ అభిధీయతే జ్యోతిః ; అన్తఃస్థం చ తత్ పారిశేష్యాత్ — కార్యకరణవ్యతిరిక్తం తదితి తావత్సిద్ధమ్ ; యచ్చ కార్యకరణవ్యతిరిక్తం కార్యకరణసఙ్ఘాతానుగ్రాహకం చ జ్యోతిః తత్ బాహ్యైశ్చక్షురాదికరణైరుపలభ్యమానం దృష్టమ్ ; న తు తథా తత్ చక్షురాదిభిరుపలభ్యతే, ఆదిత్యాదిజ్యోతిష్షు ఉపరతేషు ; కార్యం తు జ్యోతిషో దృశ్యతే యస్మాత్ , తస్మాత్ ఆత్మనైవాయం జ్యోతిషా ఆస్తే పల్యయతే కర్మ కురుతే విపల్యేతీతి ; తస్మాత్ నూనమ్ అన్తఃస్థం జ్యోతిరిత్యవగమ్యతే । కిఞ్చ ఆదిత్యాదిజ్యోతిర్విలక్షణం తత్ అభౌతికం చ ; స ఎవ హేతుః యత్ చక్షురాద్యగ్రాహ్యత్వమ్ , ఆదిత్యాదివత్ ॥

కథం పునరత్ర పృచ్ఛ్యతే జ్యోతిరన్తరమిత్యాశఙ్క్య ప్రష్టురభిప్రాయమాహ —

ఎతదుక్తం భవతీతి ।

యో వ్యవహారః సోఽతిరిక్తజ్యోతిర్నిమిత్తో యథాఽఽదిత్యాదినిమిత్తో జాగ్రద్వ్యవహార ఇతి వ్యాప్తిముక్తాం నిగమయతి —

ఎవం తావదితి ।

వ్యాప్తిజ్ఞానకార్యమనుమానమాహ —

తస్మాదితి ।

తాదృగవస్థాయాం సర్వజ్యోతిఃప్రత్యస్తమయదశాయామితి యావత్ । విమతో వ్యవహారోఽతిరిక్తజ్యోతిరధీనో వ్యవహారత్వాత్సంప్రతిపన్నవదిత్యధస్తాదేవానుమానమావేదితమితి భావః ।

హేతోరాశ్రయాసిద్ధిమాశఙ్క్య పరిహరతి —

దృశ్యతే చేతి।

ఆదిశబ్దేన దేశాన్తరాదౌ కర్మకరణం గృహ్యతే ।

ఆశ్రయైకదేశాసిద్ధిమాశఙ్క్యాఽఽహ —

సుషుప్తాచ్చేతి।

ధ్యానదశాయామిష్టదేవతాదర్శనం చకారార్థః ।

అనుమానఫలం నిగమయతి —

తస్మాదితి ।

యథోక్తానుమానాజ్జ్యోతిః సిద్ధం చేత్కిం ప్రశ్నేనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

కిం పునరితి ।

సర్వజ్యోతిరుపశమే దృశ్యమానస్య వ్యవహారస్య కారణతయాఽనుమానతో జ్యోతిర్మాత్రసిద్ధావపి తద్విశేషబుభుత్సాయాం ప్రశ్నోపపత్తిరిత్యర్థః ।

ప్రతివచనమవతార్య వ్యాకరోతి —

ఉచ్యత ఇత్యాదినా ।

అవభాసకత్వే దృష్టాన్తమాహ —

ఆదిత్యాదితి ।

తత్ర వ్యతిరిక్తత్వం సాధయతి —

కార్యేతి ।

అనుగ్రాహకత్వాదాదిత్యాదివదితి శేషః ।

తచ్చాన్తఃస్థం పారిశేష్యాదిత్యుక్తముపపాదయతి —

యచ్చేతి ।

ఉపరతేష్వాత్మజ్యోతిరితి శేషః ।

తదేవ తర్హి మా భూదితి చేన్నేత్యాహ —

కార్యం త్వితి।

స్వప్నాదౌ దృశ్యమానం వ్యవహారం హేతూకృత్య ఫలితమాహ —

యస్మాదిత్యాదినా ।

విమతమన్తఃస్థమతీన్ద్రియత్వాదాదిత్యవదితి వ్యతిరేకీత్యర్థః ।

వ్యతిరేకాన్తరమాహ —

కిఞ్చేతి ।