ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಚತುರ್ಥೋಽಧ್ಯಾಯಃತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಅಸ್ತಮಿತ ಆದಿತ್ಯೇ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ಚಂದ್ರಮಸ್ಯಸ್ತಮಿತೇ ಶಾಂತೇಽಗ್ನೌ ಶಾಂತಾಯಾಂ ವಾಚಿ ಕಿಂಜ್ಯೋತಿರೇವಾಯಂ ಪುರುಷ ಇತ್ಯಾತ್ಮೈವಾಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿರ್ಭವತೀತ್ಯಾತ್ಮನೈವಾಯಂ ಜ್ಯೋತಿಷಾಸ್ತೇ ಪಲ್ಯಯತೇ ಕರ್ಮ ಕುರುತೇ ವಿಪಲ್ಯೇತೀತಿ ॥ ೬ ॥
ಶಾಂತಾಯಾಂ ಪುನರ್ವಾಚಿ, ಗಂಧಾದಿಷ್ವಪಿ ಚ ಶಾಂತೇಷು ಬಾಹ್ಯೇಷ್ವನುಗ್ರಾಹಕೇಷು, ಸರ್ವಪ್ರವೃತ್ತಿನಿರೋಧಃ ಪ್ರಾಪ್ತೋಽಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ — ಜಾಗ್ರದ್ವಿಷಯೇ ಬಹಿರ್ಮುಖಾನಿ ಕರಣಾನಿ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಿ ಆದಿತ್ಯಾದಿಜ್ಯೋತಿರ್ಭಿರನುಗೃಹ್ಯಮಾಣಾನಿ ಯದಾ, ತದಾ ಸ್ಫುಟತರಃ ಸಂವ್ಯವಹಾರೋಽಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಭವತೀತಿ ; ಏವಂ ತಾವತ್ ಜಾಗರಿತೇ ಸ್ವಾವಯವಸಂಘಾತವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇನೈವ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಕಾರ್ಯಸಿದ್ಧಿರಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾ ; ತಸ್ಮಾತ್ ತೇ ವಯಂ ಮನ್ಯಾಮಹೇ — ಸರ್ವಬಾಹ್ಯಜ್ಯೋತಿಃಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಯೇಽಪಿ ಸ್ವಪ್ನಸುಷುಪ್ತಕಾಲೇ ಜಾಗರಿತೇ ಚ ತಾದೃಗವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸ್ವಾವಯವಸಂಘಾತವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇನೈವ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಕಾರ್ಯಸಿದ್ಧಿರಸ್ಯೇತಿ ; ದೃಶ್ಯತೇ ಚ ಸ್ವಪ್ನೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಕಾರ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ — ಬಂಧುಸಂಗಮನವಿಯೋಗದರ್ಶನಂ ದೇಶಾಂತರಗಮನಾದಿ ಚ ; ಸುಷುಪ್ತಾಚ್ಚ ಉತ್ಥಾನಮ್ — ಸುಖಮಹಮಸ್ವಾಪ್ಸಂ ನ ಕಿಂಚಿದವೇದಿಷಮಿತಿ ; ತಸ್ಮಾದಸ್ತಿ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಕಿಮಪಿ ಜ್ಯೋತಿಃ ; ಕಿಂ ಪುನಸ್ತತ್ ಶಾಂತಾಯಾಂ ವಾಚಿ ಜ್ಯೋತಿಃ ಭವತೀತಿ । ಉಚ್ಯತೇ — ಆತ್ಮೈವಾಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿರ್ಭವತೀತಿ । ಆತ್ಮೇತಿ ಕಾರ್ಯಕರಣಸ್ವಾವಯವಸಂಘಾತವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಾವಭಾಸಕಮ್ ಆದಿತ್ಯಾದಿಬಾಹ್ಯಜ್ಯೋತಿರ್ವತ್ ಸ್ವಯಮನ್ಯೇನಾನವಭಾಸ್ಯಮಾನಮ್ ಅಭಿಧೀಯತೇ ಜ್ಯೋತಿಃ ; ಅಂತಃಸ್ಥಂ ಚ ತತ್ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾತ್ — ಕಾರ್ಯಕರಣವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ತದಿತಿ ತಾವತ್ಸಿದ್ಧಮ್ ; ಯಚ್ಚ ಕಾರ್ಯಕರಣವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಾನುಗ್ರಾಹಕಂ ಚ ಜ್ಯೋತಿಃ ತತ್ ಬಾಹ್ಯೈಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಿಕರಣೈರುಪಲಭ್ಯಮಾನಂ ದೃಷ್ಟಮ್ ; ನ ತು ತಥಾ ತತ್ ಚಕ್ಷುರಾದಿಭಿರುಪಲಭ್ಯತೇ, ಆದಿತ್ಯಾದಿಜ್ಯೋತಿಷ್ಷು ಉಪರತೇಷು ; ಕಾರ್ಯಂ ತು ಜ್ಯೋತಿಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಆತ್ಮನೈವಾಯಂ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಆಸ್ತೇ ಪಲ್ಯಯತೇ ಕರ್ಮ ಕುರುತೇ ವಿಪಲ್ಯೇತೀತಿ ; ತಸ್ಮಾತ್ ನೂನಮ್ ಅಂತಃಸ್ಥಂ ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ । ಕಿಂಚ ಆದಿತ್ಯಾದಿಜ್ಯೋತಿರ್ವಿಲಕ್ಷಣಂ ತತ್ ಅಭೌತಿಕಂ ಚ ; ಸ ಏವ ಹೇತುಃ ಯತ್ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಮ್ , ಆದಿತ್ಯಾದಿವತ್ ॥

ಕಥಂ ಪುನರತ್ರ ಪೃಚ್ಛ್ಯತೇ ಜ್ಯೋತಿರಂತರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಷ್ಟುರಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ —

ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತೀತಿ ।

ಯೋ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸೋಽತಿರಿಕ್ತಜ್ಯೋತಿರ್ನಿಮಿತ್ತೋ ಯಥಾಽಽದಿತ್ಯಾದಿನಿಮಿತ್ತೋ ಜಾಗ್ರದ್ವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮುಕ್ತಾಂ ನಿಗಮಯತಿ —

ಏವಂ ತಾವದಿತಿ ।

ವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯಮನುಮಾನಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ತಾದೃಗವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸರ್ವಜ್ಯೋತಿಃಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಯದಶಾಯಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ವಿಮತೋ ವ್ಯವಹಾರೋಽತಿರಿಕ್ತಜ್ಯೋತಿರಧೀನೋ ವ್ಯವಹಾರತ್ವಾತ್ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನವದಿತ್ಯಧಸ್ತಾದೇವಾನುಮಾನಮಾವೇದಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಹೇತೋರಾಶ್ರಯಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ —

ದೃಶ್ಯತೇ ಚೇತಿ।

ಆದಿಶಬ್ದೇನ ದೇಶಾಂತರಾದೌ ಕರ್ಮಕರಣಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ।

ಆಶ್ರಯೈಕದೇಶಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಸುಷುಪ್ತಾಚ್ಚೇತಿ।

ಧ್ಯಾನದಶಾಯಾಮಿಷ್ಟದೇವತಾದರ್ಶನಂ ಚಕಾರಾರ್ಥಃ ।

ಅನುಮಾನಫಲಂ ನಿಗಮಯತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಯಥೋಕ್ತಾನುಮಾನಾಜ್ಜ್ಯೋತಿಃ ಸಿದ್ಧಂ ಚೇತ್ಕಿಂ ಪ್ರಶ್ನೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಕಿಂ ಪುನರಿತಿ ।

ಸರ್ವಜ್ಯೋತಿರುಪಶಮೇ ದೃಶ್ಯಮಾನಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಕಾರಣತಯಾಽನುಮಾನತೋ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಾತ್ರಸಿದ್ಧಾವಪಿ ತದ್ವಿಶೇಷಬುಭುತ್ಸಾಯಾಂ ಪ್ರಶ್ನೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರತಿವಚನಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅವಭಾಸಕತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —

ಆದಿತ್ಯಾದಿತಿ ।

ತತ್ರ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ —

ಕಾರ್ಯೇತಿ ।

ಅನುಗ್ರಾಹಕತ್ವಾದಾದಿತ್ಯಾದಿವದಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ತಚ್ಚಾಂತಃಸ್ಥಂ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮುಪಪಾದಯತಿ —

ಯಚ್ಚೇತಿ ।

ಉಪರತೇಷ್ವಾತ್ಮಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ತದೇವ ತರ್ಹಿ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ —

ಕಾರ್ಯಂ ತ್ವಿತಿ।

ಸ್ವಪ್ನಾದೌ ದೃಶ್ಯಮಾನಂ ವ್ಯವಹಾರಂ ಹೇತೂಕೃತ್ಯ ಫಲಿತಮಾಹ —

ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ವಿಮತಮಂತಃಸ್ಥಮತೀಂದ್ರಿಯತ್ವಾದಾದಿತ್ಯವದಿತಿ ವ್ಯತಿರೇಕೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವ್ಯತಿರೇಕಾಂತರಮಾಹ —

ಕಿಂಚೇತಿ ।