ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಚತುರ್ಥೋಽಧ್ಯಾಯಃತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಅಸ್ತಮಿತ ಆದಿತ್ಯೇ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ಚಂದ್ರಮಸ್ಯಸ್ತಮಿತೇ ಶಾಂತೇಽಗ್ನೌ ಕಿಂಜ್ಯೋತಿರೇವಾಯಂ ಪುರುಷ ಇತಿ ವಾಗೇವಾಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿರ್ಭವತೀತಿ ವಾಚೈವಾಯಂ ಜ್ಯೋತಿಷಾಸ್ತೇ ಪಲ್ಯಯತೇ ಕರ್ಮ ಕುರುತೇ ವಿಪಲ್ಯೇತೀತಿ ತಸ್ಮಾದ್ವೈ ಸಮ್ರಾಡಪಿ ಯತ್ರ ಸ್ವಃ ಪಾಣಿರ್ನ ವಿನಿರ್ಜ್ಞಾಯತೇಽಥ ಯತ್ರ ವಾಗುಚ್ಚರತ್ಯುಪೈವ ತತ್ರ ನ್ಯೇತೀತ್ಯೇವಮೇವೈತದ್ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ॥ ೫ ॥
ಶಾಂತೇಽಗ್ನೌ ವಾಕ್ ಜ್ಯೋತಿಃ ; ವಾಗಿತಿ ಶಬ್ದಃ ಪರಿಗೃಹ್ಯತೇ ; ಶಬ್ದೇನ ವಿಷಯೇಣ ಶ್ರೋತ್ರಮಿಂದ್ರಿಯಂ ದೀಪ್ಯತೇ ; ಶ್ರೋತ್ರೇಂದ್ರಿಯೇ ಸಂಪ್ರದೀಪ್ತೇ, ಮನಸಿ ವಿವೇಕ ಉಪಜಾಯತೇ ; ತೇನ ಮನಸಾ ಬಾಹ್ಯಾಂ ಚೇಷ್ಟಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ — ‘ಮನಸಾ ಹ್ಯೇವ ಪಶ್ಯತಿ ಮನಸಾ ಶೃಣೋತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೩) ಇತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ । ಕಥಂ ಪುನಃ ವಾಗ್ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ, ವಾಚೋ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಮಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯತ ಆಹ — ತಸ್ಮಾದ್ವೈ ಸಮ್ರಾಟ್ , ಯಸ್ಮಾತ್ ವಾಚಾ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಅನುಗೃಹೀತೋಽಯಂ ಪುರುಷೋ ವ್ಯವಹರತಿ, ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇತದ್ವಾಚೋ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಮ್ ; ಕಥಮ್ ? ಅಪಿ — ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಪ್ರಾವೃಷಿ ಪ್ರಾಯೇಣ ಮೇಘಾಂಧಕಾರೇ ಸರ್ವಜ್ಯೋತಿಃಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಯೇ ಸ್ವೋಽಪಿ ಪಾಣಿಃ ಹಸ್ತಃ ನ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಂ ನಿರ್ಜ್ಞಾಯತೇ — ಅಥ ತಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಸರ್ವಚೇಷ್ಟಾನಿರೋಧೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬಾಹ್ಯಜ್ಯೋತಿಷೋಽಭಾವಾತ್ ಯತ್ರ ವಾಗುಚ್ಚರತಿ, ಶ್ವಾ ವಾ ಭಷತಿ, ಗರ್ದಭೋ ವಾ ರೌತಿ, ಉಪೈವ ತತ್ರ ನ್ಯೇತಿ — ತೇನ ಶಬ್ದೇನ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಶ್ರೋತ್ರಮನಸೋರ್ನೈರಂತರ್ಯಂ ಭವತಿ, ತೇನ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ವಾಕ್ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ತೇನ ವಾಚಾ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಉಪನ್ಯೇತ್ಯೇವ ಉಪಗಚ್ಛತ್ಯೇವ ತತ್ರ ಸನ್ನಿಹಿತೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ತತ್ರ ಚ ಕರ್ಮ ಕುರುತೇ, ವಿಪಲ್ಯೇತಿ । ತತ್ರ ವಾಗ್ಜ್ಯೋತಿಷೋ ಗ್ರಹಣಂ ಗಂಧಾದೀನಾಮುಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ ; ಗಂಧಾದಿಭಿರಪಿ ಹಿ ಘ್ರಾಣಾದಿಷ್ವನುಗೃಹೀತೇಷು ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯಾದಯೋ ಭವಂತಿ ; ತೇನ ತೈರಪ್ಯನುಗ್ರಹೋ ಭವತಿ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಸ್ಯ । ಏವಮೇವೈತದ್ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ॥

ಇಂದ್ರಿಯಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ —

ವಾಗಿತೀತಿ ।

ಶಬ್ದಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯಿತುಂ ಪಾತನಿಕಾಂ ಕರೋತಿ —

ಶಬ್ದೇನೇತಿ ।

ತದ್ದೀಪನಕಾರ್ಯಮಾಹ —

ಶ್ರೋತ್ರೇತಿ ।

ಮನಸಿ ವಿಷಯಾಕಾರಪರಿಣಾಮೇ ಸತಿ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ತದಾಹ —

ತೇನೇತಿ ।

ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ —

ಮನಸಾ ಹೀತಿ ।

ಏವಂ ಪಾತನಿಕಾಂ ಕೃತ್ವಾ ವಾಚೋ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಸಾಧನಾರ್ಥಂ ಪೃಚ್ಛತಿ —

ಕಥಮಿತಿ ।

ಕಾ ಪುನರತ್ರಾನುಪಪತ್ತಿಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ವಾಚ ಇತಿ ।

ತತ್ರಾಂತರವಾಕ್ಯಮುತ್ತರತ್ವೇನೋತ್ಥಾಪ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ಅತ ಆಹೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವಾಽಽಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಉಪೈವೇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ತೇನ ಶಬ್ದೇನೇತಿ ।

ಜ್ಯೋತಿಷ್ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ತಜ್ಜನ್ಯವ್ಯವಹಾರರೂಪಕಾರ್ಯವತ್ತ್ವಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತತ್ರ ವಾಗ್ಜ್ಯೋತಿಷ ಇತ್ಯತ್ರ ಚತುರ್ಥಪರ್ಯಾಯಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಿಮಿತಿ ಗಂಧಾದಯಃ ಶಬ್ದೇನೋಪಲಕ್ಷ್ಯಂತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಗಂಧಾದಿಭಿರಿತಿ ।

ಪ್ರಶ್ನಾಂತರಮುತ್ಥಾಪಯತಿ —

ಏವಮೇವೇತಿ ।

ತಥಾಽಪಿ ಸ್ವಪ್ನಾದೌ ತಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ತತ್ಕಾರಣೀಭೂತಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಶೇಷಃ ॥೫॥