ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಚತುರ್ಥೋಽಧ್ಯಾಯಃತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಅಸ್ತಮಿತ ಆದಿತ್ಯೇ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ಚಂದ್ರಮಸ್ಯಸ್ತಮಿತೇ ಶಾಂತೇಽಗ್ನೌ ಶಾಂತಾಯಾಂ ವಾಚಿ ಕಿಂಜ್ಯೋತಿರೇವಾಯಂ ಪುರುಷ ಇತ್ಯಾತ್ಮೈವಾಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿರ್ಭವತೀತ್ಯಾತ್ಮನೈವಾಯಂ ಜ್ಯೋತಿಷಾಸ್ತೇ ಪಲ್ಯಯತೇ ಕರ್ಮ ಕುರುತೇ ವಿಪಲ್ಯೇತೀತಿ ॥ ೬ ॥
ನ, ಸಮಾನಜಾತೀಯೇನೈವೋಪಕಾರದರ್ಶನಾತ್ — ಯತ್ ಆದಿತ್ಯಾದಿವಿಲಕ್ಷಣಂ ಜ್ಯೋತಿರಾಂತರಂ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ, ಏತದಸತ್ ; ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಉಪಕ್ರಿಯಮಾಣಸಮಾನಜಾತೀಯೇನೈವ ಆದಿತ್ಯಾದಿಜ್ಯೋತಿಷಾ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಸ್ಯ ಭೌತಿಕಸ್ಯ ಭೌತಿಕೇನೈವ ಉಪಕಾರಃ ಕ್ರಿಯಮಾಣೋ ದೃಶ್ಯತೇ ; ಯಥಾದೃಷ್ಟಂ ಚೇದಮ್ ಅನುಮೇಯಮ್ ; ಯದಿ ನಾಮ ಕಾರ್ಯಕರಣಾದರ್ಥಾಂತರಂ ತದುಪಕಾರಕಮ್ ಆದಿತ್ಯಾದಿವತ್ ಜ್ಯೋತಿಃ, ತಥಾಪಿ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಸಮಾನಜಾತೀಯಮೇವಾನುಮೇಯಮ್ , ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತೋಪಕಾರಕತ್ವಾತ್ , ಆದಿತ್ಯಾದಿಜ್ಯೋತಿರ್ವತ್ । ಯತ್ಪುನಃ ಅಂತಃಸ್ಥತ್ವಾದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮುಚ್ಯತೇ, ತತ್ ಚಕ್ಷುರಾದಿಜ್ಯೋತಿರ್ಭಿಃ ಅನೈಕಾಂತಿಕಮ್ ; ಯತಃ ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಣಿ ಅಂತಃಸ್ಥಾನಿ ಚ ಚಕ್ಷುರಾದಿಜ್ಯೋತೀಂಷಿ ಭೌತಿಕಾನ್ಯೇವ । ತಸ್ಮಾತ್ ತವ ಮನೋರಥಮಾತ್ರಮ್ — ವಿಲಕ್ಷಣಮಾತ್ಮಜ್ಯೋತಿಃ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ । ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಭಾವಭಾವಿತ್ವಾಚ್ಚ ಸಂಘಾತಧರ್ಮತ್ವಮನುಮೀಯತೇ ಜ್ಯೋತಿಷಃ । ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಚ ಅನುಮಾನಸ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ ; ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಬಲೇನ ಹಿ ಭವಾನ್ ಆದಿತ್ಯಾದಿವತ್ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಜ್ಯೋತಿಃ ಸಾಧಯತಿ ಕಾರ್ಯಕರಣೇಭ್ಯಃ ; ನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ ಅನುಮಾನೇನ ಬಾಧಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ; ಅಯಮೇವ ತು ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪಶ್ಯತಿ ಶೃಣೋತಿ ಮನುತೇ ವಿಜಾನಾತಿ ಚ ; ಯದಿ ನಾಮ ಜ್ಯೋತಿರಂತರಮಸ್ಯ ಉಪಕಾರಕಂ ಸ್ಯಾತ್ ಆದಿತ್ಯಾದಿವತ್ , ನ ತತ್ ಆತ್ಮಾ ಸ್ಯಾತ್ ಜ್ಯೋತಿರಂತರಮ್ ಆದಿತ್ಯಾದಿವದೇವ ; ಯ ಏವ ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ದರ್ಶನಾದಿಕ್ರಿಯಾಂ ಕರೋತಿ, ಸ ಏವ ಆತ್ಮಾ ಸ್ಯಾತ್ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಃ, ನಾನ್ಯಃ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧೇ ಅನುಮಾನಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ । ನನು ಅಯಮೇವ ಚೇತ್ ದರ್ಶನಾದಿಕ್ರಿಯಾಕರ್ತಾ ಆತ್ಮಾ ಸಂಘಾತಃ, ಕಥಮ್ ಅವಿಕಲಸ್ಯೈವಾಸ್ಯ ದರ್ಶನಾದಿಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕದಾಚಿದ್ಭವತಿ, ಕದಾಚಿನ್ನೇತಿ — ನೈಷ ದೋಷಃ, ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ ; ನ ಹಿ ದೃಷ್ಟೇಽನುಪಪನ್ನಂ ನಾಮ ; ನ ಹಿ ಖದ್ಯೋತೇ ಪ್ರಕಾಶಾಪ್ರಕಾಶಕತ್ವೇನ ದೃಶ್ಯಮಾನೇ ಕಾರಣಾಂತರಮನುಮೇಯಮ್ ; ಅನುಮೇಯತ್ವೇ ಚ ಕೇನಚಿತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ಸರ್ವ ಸರ್ವತ್ರಾನುಮೇಯಂ ಸ್ಯಾತ್ ; ತಚ್ಚಾನಿಷ್ಟಮ್ ; ನ ಚ ಪದಾರ್ಥಸ್ವಭಾವೋ ನಾಸ್ತಿ ; ನ ಹಿ ಅಗ್ನೇ ಉಷ್ಣಸ್ವಾಭಾವ್ಯಮ್ ಅನ್ಯನಿಮಿತ್ತಮ್ , ಉದಕಸ್ಯ ವಾ ಶೈತ್ಯಮ್ ; ಪ್ರಾಣಿಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾದೇರ್ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಸ್ವಭಾವಪ್ರಸಂಗಃ ; ಅಸ್ತ್ವಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ತದನವಸ್ಥಾಪ್ರಸಂಗಃ ; ಸ ಚಾನಿಷ್ಟಃ ॥

ಸಂಪ್ರತಿ ಲೋಕಾಯತಶ್ಚೋದಯತಿ —

ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತತ್ರ ನಞರ್ಥಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಯದಿತಿ ।

ಉಕ್ತಂ ಹೇತುಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿಭಜತೇ —

ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ।

ಯದ್ಯಪಿ ದೇಹಾದೇರುಪಕಾರ್ಯಾದುಪಕಾರಕಮಾದಿತ್ಯಾದಿಸಜಾತೀಯಂ ದೃಷ್ಟಂ ತಥಾಽಪಿ ನಾಽಽತ್ಮಜ್ಯೋತಿರುಪಕಾರ್ಯಸಜಾತೀಯಮನುಮೇಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯಥಾದೃಷ್ಟಂ ಚೇತಿ ।

ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —

ಯದಿ ನಾಮೇತಿ ।

ವಿಮತಮಂತಃಸ್ಥಮತಿರಿಕ್ತಂ ಚಾತೀಂದ್ರಿಯತ್ವಾದಾದಿತ್ಯವದಿತಿ ಪರೋಕ್ತಂ ವ್ಯತಿರೇಕ್ಯನುಮಾನಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ —

ಯತ್ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ।

ಅನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ —

ಯತ ಇತಿ ।

ಅಂತಃಸ್ಥಾನ್ಯವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಿ ಚ ಸಂಘಾತಾದಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ವ್ಯಭಿಚಾರಫಲಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ವಿಲಕ್ಷಣಮಂತಃಸ್ಥಂ ಚೇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।

ಕಿಂಚ ಚೈತನ್ಯಂ ಶರೀರಧರ್ಮಸ್ತದ್ಭಾವಭಾವಿತ್ವಾದ್ರೂಪಾದಿವದಿತ್ಯಾಹ —

ಕಾರ್ಯಕರಣೇತಿ ।

ವಿಮತಂ ಸಂಘಾತಾದ್ಭಿನ್ನಂ ತದ್ಭಾಸಕತ್ವಾದಾದಿತ್ಯವದಿತ್ಯವದಿತ್ಯನುಮಾನಾನ್ನ ಸಂಘಾತಧರ್ಮತ್ವಂ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಸ್ಯೇತಿ।

ಲೋಕಾಯತಸ್ಥಂ ಹಿ ದೇಹಾವಭಾಸಕಮಪಿ ಚಕ್ಷುಸ್ತತೋ ನ ಭಿದ್ಯತೇ ತಥಾ ಚ ವ್ಯಭಿಚಾರಾನ್ನ ತ್ವದನುಮಾನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಮನುಷ್ಯೋಽಹಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಾಚ್ಚ ತ್ವದನುಮಾನಮಮಾನಮಿತ್ಯಾಹ —

ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟೇತಿ ।

ನನು ತೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮುತ್ಸಾರ್ಯತಾಮಿತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

ಇತಶ್ಚ ದೇಹಸ್ಯೈವ ಚೈತನ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —

ಅಯಮೇವೇತಿ ।

ಜ್ಯೋತಿಷೋ ದೇಹವ್ಯತಿರೇಕಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಪಿ ದೂಷಯತಿ —

ಯದಿ ನಾಮೇತಿ ।

ವಿಮತಂ ಜ್ಯೋತಿರನಾತ್ಮಾ ದೇಹೋಪಕಾರಕತ್ವಾದಾದಿತ್ಯವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆತ್ಮತ್ವಂ ತರ್ಹಿ ಕಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯ ಏವ ತ್ವಿತಿ ।

ಅನುಮಾನಾದಾತ್ಮನೋ ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇತಿ ।

ನಾನ್ಯ ಆತ್ಮೇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।

ದೇಹಸ್ಯಾಽಽತ್ಮತ್ವೇ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಂ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಶ್ರೋತೃತ್ವಾದ್ಯಯುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ಸ್ವಭಾವವಾದೀ ಪರಿಹರತಿ —

ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ।

ಕಾದಾಚಿತ್ಕೇ ದರ್ಶನಾದರ್ಶನೇ ಸಂಭವತೋ ದೇಹಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾದಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ವಿಮತಂ ಕಾರಣಾಂತರಪೂರ್ವಕಂ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಾದ್ಘಟವದಿತ್ಯನುಮಾನಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಗ್ನಿರುಷ್ಣ ಇತಿವದುಷ್ಣಮುದಕಮಿತ್ಯಪಿ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಿನಾಽನುಮೀಯೇತೇತ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗಮಾಹ —

ಅನುಮೇಯತ್ವೇ ಚೇತಿ ।

ನನು ಯದ್ಭವತಿ ತತ್ಸನಿಮಿತ್ತಮೇವ ನ ಸ್ವಭಾವಾದ್ಭವೇತ್ಕಿಂಚಿದಸ್ಮಾಕಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

ಅಗ್ನೇರೌಷ್ಣ್ಯಮುದಕಸ್ಯ ಶೈತ್ಯಮಿತ್ಯಾದ್ಯಪಿ ನ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಕಿಂತು ಪ್ರಾಣ್ಯದೃಷ್ಟಾಪೇಕ್ಷಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ಪ್ರಾಣೀತಿ ।

ಆದಿಶಬ್ದೇನೇಶ್ವರಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।

ಗೂಢಾಭಿಸಂಧಿಃ ಸ್ವಭಾವವಾದ್ಯಾಹ —

ಧರ್ಮೇತಿ ।

ಪ್ರಸಂಗಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಂ ಶಂಕಿತ್ವಾ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ —

ಅಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।