ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಚತುರ್ಥೋಽಧ್ಯಾಯಃತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಕತಮ ಆತ್ಮೇತಿ ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು ಹೃದ್ಯಂತರ್ಜ್ಯೋತಿಃ ಪುರುಷಃ ಸ ಸಮಾನಃ ಸನ್ನುಭೌ ಲೋಕಾವನುಸಂಚರತಿ ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವ ಸ ಹಿ ಸ್ವಪ್ನೋ ಭೂತ್ವೇಮಂ ಲೋಕಮತಿಕ್ರಾಮತಿ ಮೃತ್ಯೋ ರೂಪಾಣಿ ॥ ೭ ॥
ಯದ್ಯಪಿ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಾದಿ ಸಿದ್ಧಮ್ , ತಥಾಪಿ ಸಮಾನಜಾತೀಯಾನುಗ್ರಾಹಕತ್ವದರ್ಶನನಿಮಿತ್ತಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ಕರಣಾನಾಮೇವಾನ್ಯತಮಃ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋ ವಾ ಇತ್ಯವಿವೇಕತಃ ಪೃಚ್ಛತಿ — ಕತಮ ಇತಿ ; ನ್ಯಾಯಸೂಕ್ಷ್ಮತಾಯಾ ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ಉಪಪದ್ಯತೇ ಭ್ರಾಂತಿಃ । ಅಥವಾ ಶರೀರವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇ ಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ಕರಣಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ವಿಜ್ಞಾನವಂತೀವ, ವಿವೇಕತ ಆತ್ಮನಃ ಅನುಪಲಬ್ಧತ್ವಾತ್ ; ಅತೋಽಹಂ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ — ಕತಮ ಆತ್ಮೇತಿ ; ಕತಮೋಽಸೌ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಪ್ರಾಣಮನಃಸು, ಯಃ ತ್ವಯೋಕ್ತಃ ಆತ್ಮಾ, ಯೇನ ಜ್ಯೋತಿಷಾಸ್ತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಥವಾ ಯೋಽಯಮಾತ್ಮಾ ತ್ವಯಾ ಅಭಿಪ್ರೇತೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ, ಸರ್ವ ಇಮೇ ಪ್ರಾಣಾ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾ ಇವ, ಏಷು ಪ್ರಾಣೇಷು ಕತಮಃ — ಯಥಾ ಸಮುದಿತೇಷು ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಷು, ಸರ್ವ ಇಮೇ ತೇಜಸ್ವಿನಃ ಕತಮ ಏಷು ಷಡಂಗವಿದಿತಿ । ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಕತಮ ಆತ್ಮೇತ್ಯೇತಾವದೇವ ಪ್ರಶ್ನವಾಕ್ಯಮ್ , ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯ ಇತಿ ಪ್ರತಿವಚನಮ್ ; ದ್ವಿತೀಯೇ ತು ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಪ್ರಾಣೇಷ್ವಿತ್ಯೇವಮಂತಂ ಪ್ರಶ್ನವಾಕ್ಯಮ್ । ಅಥವಾ ಸರ್ವಮೇವ ಪ್ರಶ್ನವಾಕ್ಯಮ್ — ವಿಜ್ಞಾನಮಯೋ ಹೃದ್ಯಂತರ್ಜ್ಯೋತಿಃ ಪುರುಷಃ ಕತಮ ಇತ್ಯೇತದಂತಮ್ । ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯ ಇತ್ಯೇತಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿರ್ಧಾರಿತಾರ್ಥವಿಶೇಷವಿಷಯತ್ವಮ್ , ಕತಮ ಆತ್ಮೇತೀತಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನವಾಕ್ಯಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಮ್ — ವ್ಯವಹಿತಸಂಬಂಧಮಂತರೇಣ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಕೃತ್ವಾ, ಕತಮ ಆತ್ಮೇತೀತ್ಯೇವಮಂತಮೇವ ಪ್ರಶ್ನವಾಕ್ಯಮ್ , ಯೋಽಯಮಿತ್ಯಾದಿ ಪರಂ ಸರ್ವಮೇವ ಪ್ರತಿವಚನಮಿತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ ॥

ನನ್ವಾತ್ಮಜ್ಯೋತಿಃ ಸಂಘಾತಾದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಂತಃಸ್ಥಂ ಚೇತಿ ಸಾಧಿತಂ ತಥಾ ಚ ಕಥಂ ಕತಮ ಆತ್ಮೇತಿ ಪೃಚ್ಛ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಅನುಗ್ರಾಹ್ಯೇಣ ದೇಹಾದಿನಾ ಸಮಾನಜಾತೀಯಸ್ಯಾಽಽದಿತ್ಯಾದೇರನುಗ್ರಾಹಕತ್ವದರ್ಶನಾನ್ನಿಮಿತ್ತಾದನುಗ್ರಾಹಕತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಾತ್ಮಜ್ಯೋತಿರಪಿ ಸಮಾನಜಾತೀಯಂ ದೇಹಾದಿನೇತಿ ಭ್ರಾಂತಿರ್ಭವತಿ ತಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ಅವಿವೇಕಿನೋ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟದೃಷ್ಟ್ಯಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವ್ಯತಿರೇಕಸಾಧಕಸ್ಯ ನ್ಯಾಯಸ್ಯ ದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ಕುತೋ ಭ್ರಾಂತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ನ್ಯಾಯೇತಿ ।

ಭಾಂತಿನಿಮಿತ್ತಾವಿವೇಕಕೃತಂ ಪ್ರಶ್ನಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಪ್ರಶ್ನಮುತ್ಥಾಪಯತಿ —

ಅಥವೇತಿ ।

ಪ್ರಶ್ನಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಕತಮೋಽಸಾವಿತಿ ।

ನನು ಜ್ಯೋತಿರ್ನಿಮಿತ್ತೋ ವ್ಯವಹಾರೋ ಮಯೋಕ್ತೋ ನ ತ್ವಾತ್ಮೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯೇನೇತಿ ।

ಆತ್ಮನೈವಾಯಂ ಜ್ಯೋತಿಷೇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದಾಸನಾದಿನಿಮಿತ್ತಂ ಜ್ಯೋತಿರಾತ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಪ್ರಶ್ನಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ಅಥವೇತಿ ।

ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ —

ಸರ್ವ ಇತಿ ।

ಯೋಽಯಂ ತ್ವಯಾಽಭಿಪ್ರೇತೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಸ ಪ್ರಾಣೇಷು ಮಧ್ಯೇ ಕತಮಃ ಸ್ಯಾತ್ತೇಽಪಿ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾ ಇವ ಭಾಂತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।

ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಬುದ್ಧಾವಾರೋಪಯತಿ —

ಯಥೇತಿ ।

ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಯೋರವಾಂತರವಿಭಾಗಮಾಹ —

ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಹೃದೀತ್ಯಾದಿ ಪ್ರತಿವಚನಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ —

ಅಥವೇತಿ ।

ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಂ ಯೋಜಯತಿ —

ವಿಜ್ಞಾನೇತಿ ।

ಸ ಸಮಾನಃ ಸನ್ನಿತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರತಿವಚನಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।