బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
చతుర్థోఽధ్యాయఃతృతీయం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
కతమ ఆత్మేతి యోఽయం విజ్ఞానమయః ప్రాణేషు హృద్యన్తర్జ్యోతిః పురుషః స సమానః సన్నుభౌ లోకావనుసఞ్చరతి ధ్యాయతీవ లేలాయతీవ స హి స్వప్నో భూత్వేమం లోకమతిక్రామతి మృత్యో రూపాణి ॥ ౭ ॥
యద్యపి వ్యతిరిక్తత్వాది సిద్ధమ్ , తథాపి సమానజాతీయానుగ్రాహకత్వదర్శననిమిత్తభ్రాన్త్యా కరణానామేవాన్యతమః వ్యతిరిక్తో వా ఇత్యవివేకతః పృచ్ఛతి — కతమ ఇతి ; న్యాయసూక్ష్మతాయా దుర్విజ్ఞేయత్వాత్ ఉపపద్యతే భ్రాన్తిః । అథవా శరీరవ్యతిరిక్తే సిద్ధేఽపి కరణాని సర్వాణి విజ్ఞానవన్తీవ, వివేకత ఆత్మనః అనుపలబ్ధత్వాత్ ; అతోఽహం పృచ్ఛామి — కతమ ఆత్మేతి ; కతమోఽసౌ దేహేన్ద్రియప్రాణమనఃసు, యః త్వయోక్తః ఆత్మా, యేన జ్యోతిషాస్త ఇత్యుక్తమ్ । అథవా యోఽయమాత్మా త్వయా అభిప్రేతో విజ్ఞానమయః, సర్వ ఇమే ప్రాణా విజ్ఞానమయా ఇవ, ఎషు ప్రాణేషు కతమః — యథా సముదితేషు బ్రాహ్మణేషు, సర్వ ఇమే తేజస్వినః కతమ ఎషు షడఙ్గవిదితి । పూర్వస్మిన్వ్యాఖ్యానే కతమ ఆత్మేత్యేతావదేవ ప్రశ్నవాక్యమ్ , యోఽయం విజ్ఞానమయ ఇతి ప్రతివచనమ్ ; ద్వితీయే తు వ్యాఖ్యానే ప్రాణేష్విత్యేవమన్తం ప్రశ్నవాక్యమ్ । అథవా సర్వమేవ ప్రశ్నవాక్యమ్ — విజ్ఞానమయో హృద్యన్తర్జ్యోతిః పురుషః కతమ ఇత్యేతదన్తమ్ । యోఽయం విజ్ఞానమయ ఇత్యేతస్య శబ్దస్య నిర్ధారితార్థవిశేషవిషయత్వమ్ , కతమ ఆత్మేతీతిశబ్దస్య ప్రశ్నవాక్యపరిసమాప్త్యర్థత్వమ్ — వ్యవహితసమ్బన్ధమన్తరేణ యుక్తమితి కృత్వా, కతమ ఆత్మేతీత్యేవమన్తమేవ ప్రశ్నవాక్యమ్ , యోఽయమిత్యాది పరం సర్వమేవ ప్రతివచనమితి నిశ్చీయతే ॥

నన్వాత్మజ్యోతిః సంఘాతాద్వ్యతిరిక్తమన్తఃస్థం చేతి సాధితం తథా చ కథం కతమ ఆత్మేతి పృచ్ఛ్యతే తత్రాఽఽహ —

యద్యపీతి ।

అనుగ్రాహ్యేణ దేహాదినా సమానజాతీయస్యాఽఽదిత్యాదేరనుగ్రాహకత్వదర్శనాన్నిమిత్తాదనుగ్రాహకత్వావిశేషాదాత్మజ్యోతిరపి సమానజాతీయం దేహాదినేతి భ్రాన్తిర్భవతి తయేతి యావత్ । అవివేకినో నిష్కృష్టదృష్ట్యభావాదిత్యర్థః ।

వ్యతిరేకసాధకస్య న్యాయస్య దర్శితత్వాత్కుతో భ్రాన్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

న్యాయేతి ।

భాన్తినిమిత్తావివేకకృతం ప్రశ్నముక్త్వా ప్రకారాన్తరేణ ప్రశ్నముత్థాపయతి —

అథవేతి ।

ప్రశ్నాక్షరాణి వ్యాచష్టే —

కతమోఽసావితి ।

నను జ్యోతిర్నిమిత్తో వ్యవహారో మయోక్తో న త్వాత్మేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

యేనేతి ।

ఆత్మనైవాయం జ్యోతిషేత్యుక్తత్వాదాసనాదినిమిత్తం జ్యోతిరాత్మేత్యర్థః ।

ప్రకారాన్తరేణ ప్రశ్నం వ్యాకరోతి —

అథవేతి ।

సప్తమ్యర్థం కథయతి —

సర్వ ఇతి ।

యోఽయం త్వయాఽభిప్రేతో విజ్ఞానమయః స ప్రాణేషు మధ్యే కతమః స్యాత్తేఽపి హి విజ్ఞానమయా ఇవ భాన్తీతి యోజనా ।

ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తేన బుద్ధావారోపయతి —

యథేతి ।

వ్యాఖ్యానయోరవాన్తరవిభాగమాహ —

పూర్వస్మిన్నిత్యాదినా ।

హృదీత్యాది ప్రతివచనమితి శేషః ।

పక్షాన్తరమాహ —

అథవేతి ।

సర్వస్య ప్రశ్నత్వే వాక్యం యోజయతి —

విజ్ఞానేతి ।

స సమానః సన్నిత్యాదినా ప్రతివచనమితి శేషః ।