ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಚತುರ್ಥೋಽಧ್ಯಾಯಃತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಕತಮ ಆತ್ಮೇತಿ ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು ಹೃದ್ಯಂತರ್ಜ್ಯೋತಿಃ ಪುರುಷಃ ಸ ಸಮಾನಃ ಸನ್ನುಭೌ ಲೋಕಾವನುಸಂಚರತಿ ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವ ಸ ಹಿ ಸ್ವಪ್ನೋ ಭೂತ್ವೇಮಂ ಲೋಕಮತಿಕ್ರಾಮತಿ ಮೃತ್ಯೋ ರೂಪಾಣಿ ॥ ೭ ॥
ನನು ನಾಸ್ತ್ಯೇವ ಧಿಯಾ ಸಮಾನಮ್ ಅನ್ಯತ್ ಧಿಯೋಽವಭಾಸಕಮ್ ಆತ್ಮಜ್ಯೋತಿಃ, ಧೀವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ವಾ ಅನುಮಾನೇನ ವಾ ಅನುಪಲಂಭಾತ್ — ಯಥಾ ಅನ್ಯಾ ತತ್ಕಾಲ ಏವ ದ್ವಿತೀಯಾ ಧೀಃ । ಯತ್ತು ಅವಭಾಸ್ಯಾವಭಾಸಕಯೋಃ ಅನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ವಿವೇಕಾನುಪಲಂಭಾತ್ ಸಾದೃಶ್ಯಮಿತಿ ಘಟಾದ್ಯಾಲೋಕಯೋಃ — ತತ್ರ ಭವತು, ಅನ್ಯತ್ವೇನ ಆಲೋಕಸ್ಯೋಪಲಂಭಾತ್ ಘಟಾದೇಃ, ಸಂಶ್ಲಿಷ್ಟಯೋಃ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ಭಿನ್ನಯೋರೇವ ; ನ ಚ ತಥಾ ಇಹ ಘಟಾದೇರಿವ ಧಿಯೋಽವಭಾಸಕಂ ಜ್ಯೋತಿರಂತರಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ವಾ ಅನುಮಾನೇನ ವಾ ಉಪಲಭಾಮಹೇ ; ಧೀರೇವ ಹಿ ಚಿತ್ಸ್ವರೂಪಾವಭಾಸಕತ್ವೇನ ಸ್ವಾಕಾರಾ ವಿಷಯಾಕಾರಾ ಚ ; ತಸ್ಮಾತ್ ನಾನುಮಾನತಃ ನಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಃ ಧಿಯೋಽವಭಾಸಕಂ ಜ್ಯೋತಿಃ ಶಕ್ಯತೇ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮ್ । ಯದಪಿ ದೃಷ್ಟಾಂತರೂಪಮಭಿಹಿತಮ್ — ಅವಭಾಸ್ಯಾವಭಾಸಕಯೋರ್ಭಿನ್ನಯೋರೇವ ಘಟಾದ್ಯಾಲೋಕಯೋಃ ಸಂಯುಕ್ತಯೋಃ ಸಾದೃಶ್ಯಮಿತಿ — ತತ್ರ ಅಭ್ಯುಪಗಮಮಾತ್ರಮಸ್ಮಾಭಿರುಕ್ತಮ್ ; ನ ತು ತತ್ರ ಘಟಾದ್ಯವಭಾಸ್ಯಾವಭಾಸಕೌ ಭಿನ್ನೌ ; ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತು ಘಟಾದಿರೇವ ಅವಭಾಸಾತ್ಮಕಃ ಸಾಲೋಕಃ ; ಅನ್ಯಃ ಅನ್ಯಃ ಹಿ ಘಟಾದಿರುತ್ಪದ್ಯತೇ ; ವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮೇವ ಸಾಲೋಕಘಟಾದಿವಿಷಯಾಕಾರಮವಭಾಸತೇ ; ಯದಾ ಏವಮ್ , ತದಾ ನ ಬಾಹ್ಯೋ ದೃಷ್ಟಾಂತೋಽಸ್ತಿ, ವಿಜ್ಞಾನಸ್ವಲಕ್ಷಣಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ಸರ್ವಸ್ಯ । ಏವಂ ತಸ್ಯೈವ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕಾಕಾರತಾಮ್ ಅಲಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ, ತಸ್ಯೈವ ಪುನರ್ವಿಶುದ್ಧಿಂ ಪರಿಕಲ್ಪಯಂತಿ । ತತ್ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಚ್ಛೀಭೂತಂ ಕ್ಷಣಿಕಂ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತ ಇತಿ ಕೇಚಿತ್ । ತಸ್ಯಾಪಿ ಶಾಂತಿಂ ಕೇಚಿದಿಚ್ಛಂತಿ ; ತದಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸಂವೃತಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕಾಂಶವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಂ ಶೂನ್ಯಮೇವ ಘಟಾದಿಬಾಹ್ಯವಸ್ತುವತ್ ಇತ್ಯಪರೇ ಮಾಧ್ಯಮಿಕಾ ಆಚಕ್ಷತೇ ॥

ಬುದ್ಧ್ಯವಭಾಸಕಂ ಜ್ಯೋತಿರಾತ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ಶಾಕ್ಯಃ ಶಂಕತೇ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ಪ್ರಮಾಣಾದತಿರಿಕ್ತತ್ಮೋಪಲಬ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮನುಮಾನಂ ಚೇತಿ ಪ್ರಮಾಣದ್ವೈವಿಧ್ಯನಿಯಮಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ತಾಭ್ಯಾಮತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಾನುಪಲಂಭಾನ್ನಾಸಾವಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —

ಧೀವ್ಯತಿರೇಕೇಣೇತಿ ।

ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —

ಯಥೇತಿ ।

ಘಟಾದಿರಾಲೋಕಶ್ಚೇತ್ಯುಭಯೋರ್ಮಿಥಃ ಸಂಸೃಷ್ಟಯೋರ್ವಿವೇಕೇನಾನುಪಲಂಭವದವಭಾಸ್ಯಾವಭಾಸಕಯೋರ್ಬುದ್ಧ್ಯಾತ್ಮನೋರ್ಭೇದೇಽಪಿ ಪೃಥಗನುಪಲಂಭಾದೈಕ್ಯಮವಭಾಸತೇ ವಸ್ತುತಸ್ತು ತಯೋರನ್ಯತ್ವಮೇವೇತಿ ಶಂಕಾಮನುವದತಿ —

ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ವೈಷಮ್ಯಪ್ರದರ್ಶನೇನೋತ್ತರಮಾಹ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಘಟಾದೇರನ್ಯತ್ವೇನೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಜ್ಯೋತಿರಂತರಂ ನಾಸ್ತಿ ಚೇತ್ಕುತೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕಸಂವಿತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಧೀರೇವೇತಿ ।

ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದಿನೋಃ ಸೌತ್ರಾಂತಿಕವೈಭಾಷಿಕಯೋರಭಿಪ್ರಾಯಮುಪಸಂಹರತಿ —

ತಸ್ಮಾನ್ನೇತಿ ।

ಇದಾನೀಂ ವಿಜ್ಞಾನವಾದೀ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದಿಭ್ಯಾಮಭ್ಯುಪಗತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮನುವದತಿ —

ಯದಪೀತಿ ।

ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದಪ್ರಕ್ರಿಯಾ ನ ಸುಗತಾಭಿಪ್ರೇತೇತಿ ದೂಷಯತಿ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ಉಭಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ವರೂಪಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ನನು ಘಟಾದೇರವಭಾಸ್ಯಾದಾಲೋಕೋಽವಭಾಸಕೋ ಭಿನ್ನೋ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ನೇತ್ಯಾಹ —

ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ತಸ್ಯ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ —

ಅನ್ಯೋಽನ್ಯ ಇತಿ ।

ಪ್ರತೀತಂ ವಿಷಯಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯನ್ನುಕ್ತಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ —

ವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮಿತಿ।

ವಿಜ್ಞಾನವಾದೇ ಯಥೋಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತರಾಹಿತ್ಯಂ ಫಲತೀತ್ಯಾಹ —

ಯದೇತಿ ।

ಶಿಷ್ಯಬುದ್ಧ್ಯನುಸಾರೇಣ ತ್ರಿವಿಧಂ ಬುದ್ಧಾಭಿಪ್ರಾಯಮುಪಸಂಹರತಿ —

ಏವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ।

ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯೇತ್ಯಂತೇನ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದಮುಪಸಂಹೃತ್ಯ ತಸ್ಯೈವೇತ್ಯಾದಿನಾ ವಿಜ್ಞಾನವಾದಮುಪಸಂಜಹಾರ ।

ತತ್ರ ವಿಜ್ಞಾನವಾದೋಪಸಂಹಾರಂ ವಿವೃಣೋತಿ —

ತದ್ಬಾಹ್ಯೇತಿ ।

ಶೂನ್ಯವಾದಿಮತಮಾಹ —

ತಸ್ಯಾಪೀತಿ।

ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ತದಪೀತಿ ।