ಬಾಹ್ಯಾನಾಂ ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಸರ್ವಕರಣಾನುಗ್ರಾಹಕಾಣಾಂ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಯೇ ಅಂತಃಕರಣದ್ವಾರೇಣ ಹೃದ್ಯಂತರ್ಜ್ಯೋತಿಃ ಪುರುಷ ಆತ್ಮಾ ಅನುಗ್ರಾಹಕಃ ಕರಣಾನಾಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯದಾಪಿ ಬಾಹ್ಯಕರಣಾನುಗ್ರಾಹಕಾಣಾಮ್ ಆದಿತ್ಯಾದಿಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಭಾವಃ, ತದಾಪಿ ಆದಿತ್ಯಾದಿಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಪರಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಸ್ಯಾಚೈತನ್ಯೇ ಸ್ವಾರ್ಥಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಸ್ವಾರ್ಥಜ್ಯೋತಿಷ ಆತ್ಮನಃ ಅನುಗ್ರಹಾಭಾವೇ ಅಯಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಃ ನ ವ್ಯವಹಾರಾಯ ಕಲ್ಪತೇ ; ಆತ್ಮಜ್ಯೋತಿರನುಗ್ರಹೇಣೈವ ಹಿ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಃ ಸಂವ್ಯವಹಾರಃ, ‘ಯದೇತದ್ಧೃದಯಂ ಮನಶ್ಚೈತತ್ಸಂಜ್ಞಾನಮ್’ (ಐ. ಉ. ೩ । ೧ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ; ಸಾಭಿಮಾನೋ ಹಿ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಸಂವ್ಯವಹಾರಃ ; ಅಭಿಮಾನಹೇತುಂ ಚ ಮರಕತಮಣಿದೃಷ್ಠಾಂತೇನಾವೋಚಾಮ । ಯದ್ಯಪ್ಯೇವಮೇತತ್ , ತಥಾಪಿ ಜಾಗ್ರದ್ವಿಷಯೇ ಸರ್ವಕರಣಾಗೋಚರತ್ವಾತ್ ಆತ್ಮಜ್ಯೋತಿಷಃ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಕಾರ್ಯಕರಣವ್ಯವಹಾರಸನ್ನಿಪಾತವ್ಯಾಕುಲತ್ವಾತ್ ನ ಶಕ್ಯತೇ ತಜ್ಜ್ಯೋತಿಃ ಆತ್ಮಾಖ್ಯಂ ಮುಂಜೇಷೀಕಾವತ್ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯ ದರ್ಶಯಿತುಮಿತ್ಯತಃ ಸ್ವಪ್ನೇ ದಿದರ್ಶಯಿಷುಃ ಪ್ರಕ್ರಮತೇ — ಸ ಸಮಾನಃ ಸನ್ನುಭೌ ಲೋಕಾವನುಸಂಚರತಿ । ಯಃ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಯಮೇವ ಜ್ಯೋತಿರಾತ್ಮಾ, ಸ ಸಮಾನಃ ಸದೃಶಃ ಸನ್ — ಕೇನ ? ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ ಸನ್ನಿಹಿತತ್ವಾಚ್ಚ ಹೃದಯೇನ ; ‘ಹೃದಿ’ ಇತಿ ಚ ಹೃಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಾ ಬುದ್ಧಿಃ ಪ್ರಕೃತಾ ಸನ್ನಿಹಿತಾ ಚ ; ತಸ್ಮಾತ್ ತಯೈವ ಸಾಮಾನ್ಯಮ್ । ಕಿಂ ಪುನಃ ಸಾಮಾನ್ಯಮ್ ? ಅಶ್ವಮಹಿಷವತ್ ವಿವೇಕತೋಽನುಪಲಬ್ಧಿಃ ; ಅವಭಾಸ್ಯಾ ಬುದ್ಧಿಃ, ಅವಭಾಸಕಂ ತತ್ ಆತ್ಮಜ್ಯೋತಿಃ, ಆಲೋಕವತ್ ; ಅವಭಾಸ್ಯಾವಭಾಸಕಯೋಃ ವಿವೇಕತೋಽನುಪಲಬ್ಧಿಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ; ವಿಶುದ್ಧತ್ವಾದ್ಧಿ ಆಲೋಕಃ ಅವಭಾಸ್ಯೇನ ಸದೃಶೋ ಭವತಿ ; ಯಥಾ ರಕ್ತಮವಭಾಸಯನ್ ರಕ್ತಸದೃಶೋ ರಕ್ತಾಕಾರೋ ಭವತಿ, ಯಥಾ ಹರಿತಂ ನೀಲಂ ಲೋಹಿತಂ ಚ ಅವಭಾಸಯನ್ ಆಲೋಕಃ ತತ್ಸಮಾನೋ ಭವತಿ, ತಥಾ ಬುದ್ಧಿಮವಭಾಸಯನ್ ಬುದ್ಧಿದ್ವಾರೇಣ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಕ್ಷೇತ್ರಮವಭಾಸಯತಿ — ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಮರಕತಮಣಿನಿದರ್ಶನೇನ । ತೇನ ಸರ್ವೇಣ ಸಮಾನಃ ಬುದ್ಧಿಸಾಮಾನ್ಯದ್ವಾರೇಣ ; ‘ಸರ್ವಮಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೫) ಇತಿ ಚ ಅತ ಏವ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ತೇನ ಅಸೌ ಕುತಶ್ಚಿತ್ಪ್ರವಿಭಜ್ಯ ಮುಂಜೇಷೀಕಾವತ್ ಸ್ವೇನ ಜ್ಯೋತೀರೂಪೇಣ ದರ್ಶಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯತ ಇತಿ, ಸರ್ವವ್ಯಾಪಾರಂ ತತ್ರಾಧ್ಯಾರೋಪ್ಯ ನಾಮರೂಪಗತಮ್ , ಜ್ಯೋತಿರ್ಧರ್ಮಂ ಚ ನಾಮರೂಪಯೋಃ, ನಾಮರೂಪೇ ಚ ಆತ್ಮಜ್ಯೋತಿಷಿ, ಸರ್ವೋ ಲೋಕಃ ಮೋಮುಹ್ಯತೇ — ಅಯಮಾತ್ಮಾ ನಾಯಮಾತ್ಮಾ, ಏವಂಧರ್ಮಾ ನೈವಂಧರ್ಮಾ, ಕರ್ತಾ ಅಕರ್ತಾ, ಶುದ್ಧಃ ಅಶುದ್ಧಃ, ಬದ್ಧಃ ಮುಕ್ತಃ, ಸ್ಥಿತಃ ಗತಃ ಆಗತಃ, ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತಿ — ಇತ್ಯಾದಿವಿಕಲ್ಪೈಃ । ಅತಃ ಸಮಾನಃ ಸನ್ ಉಭೌ ಲೋಕೌ ಪ್ರತಿಪನ್ನಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯೌ ಇಹಲೋಕಪರಲೋಕೌ ಉಪಾತ್ತದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಸಂಘಾತತ್ಯಾಗಾನ್ಯೋಪಾದಾನಸಂತಾನಪ್ರಬಂಧಶತಸನ್ನಿಪಾತೈಃ ಅನುಕ್ರಮೇಣ ಸಂಚರತಿ । ಧೀಸಾದೃಶ್ಯಮೇವೋಭಯಲೋಕಸಂಚರಣಹೇತುಃ, ನ ಸ್ವತ ಇತಿ — ತತ್ರ ನಾಮರೂಪೋಪಾಧಿಸಾದೃಶ್ಯಂ ಭ್ರಾಂತಿನಿಮಿತ್ತಂ ಯತ್ ತದೇವ ಹೇತುಃ, ನ ಸ್ವತಃ — ಇತ್ಯೇತದುಚ್ಯತೇ — ಯಸ್ಮಾತ್ ಸಃ ಸಮಾನಃ ಸನ್ ಉಭೌ ಲೋಕಾವನುಕ್ರಮೇಣ ಸಂಚರತಿ — ತದೇತತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ ಇತ್ಯೇತತ್ ದರ್ಶಯತಿ — ಯತಃ ಧ್ಯಾಯತೀವ ಧ್ಯಾನವ್ಯಾಪಾರಂ ಕರೋತೀವ, ಚಿಂತಯತೀವ, ಧ್ಯಾನವ್ಯಾಪಾರವತೀಂ ಬುದ್ಧಿಂ ಸಃ ತತ್ಸ್ಥೇನ ಚಿತ್ಸ್ವಭಾವಜ್ಯೋತೀರೂಪೇಣ ಅವಭಾಸಯನ್ ತತ್ಸದೃಶಃ ತತ್ಸಮಾನಃ ಸನ್ ಧ್ಯಾಯತಿ ಇವ, ಆಲೋಕವದೇವ — ಅತಃ ಭವತಿ ಚಿಂತಯತೀತಿ ಭ್ರಾಂತಿರ್ಲೋಕಸ್ಯ ; ನ ತು ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಧ್ಯಾಯತಿ । ತಥಾ ಲೇಲಾಯತೀವ ಅತ್ಯರ್ಥಂ ಚಲತೀವ, ತೇಷ್ವೇವ ಕರಣೇಷು ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಷು ವಾಯುಷು ಚ ಚಲತ್ಸು ತದವಭಾಸಕತ್ವಾತ್ ತತ್ಸದೃಶಂ ತದಿತಿ — ಲೇಲಾಯತಿ ಇವ, ನ ತು ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಚಲನಧರ್ಮಕಂ ತತ್ ಆತ್ಮಜ್ಯೋತಿಃ । ಕಥಂ ಪುನಃ ಏತದವಗಮ್ಯತೇ, ತತ್ಸಮಾನತ್ವಭ್ರಾಂತಿರೇವ ಉಭಯಲೋಕಸಂಚರಣಾದಿಹೇತುಃ ನ ಸ್ವತಃ — ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರದರ್ಶನಾಯ ಹೇತುರುಪದಿಶ್ಯತೇ — ಸಃ ಆತ್ಮಾ, ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಸ್ವಪ್ನೋ ಭೂತ್ವಾ — ಸಃ ಯಯಾ ಧಿಯಾ ಸಮಾನಃ, ಸಾ ಧೀಃ ಯದ್ಯತ್ ಭವತಿ, ತತ್ತತ್ ಅಸಾವಪಿ ಭವತೀವ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಯದಾ ಅಸೌ ಸ್ವಪ್ನೋ ಭವತಿ ಸ್ವಾಪವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಧೀಃ, ತದಾ ಸೋಽಪಿ ಸ್ವಪ್ನವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ; ಯದಾ ಧೀಃ ಜಿಜಾಗರಿಷತಿ, ತದಾ ಅಸಾವಪಿ ; ಅತ ಆಹ — ಸ್ವಪ್ನೋ ಭೂತ್ವಾ ಸ್ವಪ್ನವೃತ್ತಿಮವಭಾಸಯನ್ ಧಿಯಃ ಸ್ವಾಪವೃತ್ತ್ಯಾಕಾರೋ ಭೂತ್ವಾ ಇಮಂ ಲೋಕಮ್ ಜಾಗರಿತವ್ಯವಹಾರಲಕ್ಷಣಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಾತ್ಮಕಂ ಲೌಕಿಕಶಾಸ್ತ್ರೀಯವ್ಯವಹಾರಾಸ್ಪದಮ್ , ಅತಿಕ್ರಾಮತಿ ಅತೀತ್ಯ ಕ್ರಾಮತಿ ವಿವಿಕ್ತೇನ ಸ್ವೇನ ಆತ್ಮಜ್ಯೋತಿಷಾ ಸ್ವಪ್ನಾತ್ಮಿಕಾಂ ಧೀವೃತ್ತಿಮವಭಾಸಯನ್ನವತಿಷ್ಠತೇ ಯಸ್ಮಾತ್ — ತಸ್ಮಾತ್ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವಭಾವ ಏವಾಸೌ, ವಿಶುದ್ಧಃ ಸ ಕರ್ತೃಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಶೂನ್ಯಃ ಪರಮಾರ್ಥತಃ, ಧೀಸಾದೃಶ್ಯಮೇವ ತು ಉಭಯಲೋಕಸಂಚಾರಾದಿಸಂವ್ಯವಹಾರಭ್ರಾಂತಿಹೇತುಃ । ಮೃತ್ಯೋ ರೂಪಾಣಿ — ಮೃತ್ಯುಃ ಕರ್ಮಾವಿದ್ಯಾದಿಃ, ನ ತಸ್ಯ ಅನ್ಯದ್ರೂಪಂ ಸ್ವತಃ, ಕಾರ್ಯಕರಣಾನ್ಯೇವ ಅಸ್ಯ ರೂಪಾಣಿ, ಅತಃ ತಾನಿ ಮೃತ್ಯೋ ರೂಪಾಣಿ ಅತಿಕ್ರಾಮತಿ ಕ್ರಿಯಾಫಲಾಶ್ರಯಾಣಿ ॥