బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
చతుర్థోఽధ్యాయఃతృతీయం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
కతమ ఆత్మేతి యోఽయం విజ్ఞానమయః ప్రాణేషు హృద్యన్తర్జ్యోతిః పురుషః స సమానః సన్నుభౌ లోకావనుసఞ్చరతి ధ్యాయతీవ లేలాయతీవ స హి స్వప్నో భూత్వేమం లోకమతిక్రామతి మృత్యో రూపాణి ॥ ౭ ॥
నను నాస్త్యేవ ధియా సమానమ్ అన్యత్ ధియోఽవభాసకమ్ ఆత్మజ్యోతిః, ధీవ్యతిరేకేణ ప్రత్యక్షేణ వా అనుమానేన వా అనుపలమ్భాత్ — యథా అన్యా తత్కాల ఎవ ద్వితీయా ధీః । యత్తు అవభాస్యావభాసకయోః అన్యత్వేఽపి వివేకానుపలమ్భాత్ సాదృశ్యమితి ఘటాద్యాలోకయోః — తత్ర భవతు, అన్యత్వేన ఆలోకస్యోపలమ్భాత్ ఘటాదేః, సంశ్లిష్టయోః సాదృశ్యం భిన్నయోరేవ ; న చ తథా ఇహ ఘటాదేరివ ధియోఽవభాసకం జ్యోతిరన్తరం ప్రత్యక్షేణ వా అనుమానేన వా ఉపలభామహే ; ధీరేవ హి చిత్స్వరూపావభాసకత్వేన స్వాకారా విషయాకారా చ ; తస్మాత్ నానుమానతః నాపి ప్రత్యక్షతః ధియోఽవభాసకం జ్యోతిః శక్యతే ప్రతిపాదయితుం వ్యతిరిక్తమ్ । యదపి దృష్టాన్తరూపమభిహితమ్ — అవభాస్యావభాసకయోర్భిన్నయోరేవ ఘటాద్యాలోకయోః సంయుక్తయోః సాదృశ్యమితి — తత్ర అభ్యుపగమమాత్రమస్మాభిరుక్తమ్ ; న తు తత్ర ఘటాద్యవభాస్యావభాసకౌ భిన్నౌ ; పరమార్థతస్తు ఘటాదిరేవ అవభాసాత్మకః సాలోకః ; అన్యః అన్యః హి ఘటాదిరుత్పద్యతే ; విజ్ఞానమాత్రమేవ సాలోకఘటాదివిషయాకారమవభాసతే ; యదా ఎవమ్ , తదా న బాహ్యో దృష్టాన్తోఽస్తి, విజ్ఞానస్వలక్షణమాత్రత్వాత్సర్వస్య । ఎవం తస్యైవ విజ్ఞానస్య గ్రాహ్యగ్రాహకాకారతామ్ అలం పరికల్ప్య, తస్యైవ పునర్విశుద్ధిం పరికల్పయన్తి । తత్ గ్రాహ్యగ్రాహకవినిర్ముక్తం విజ్ఞానం స్వచ్ఛీభూతం క్షణికం వ్యవతిష్ఠత ఇతి కేచిత్ । తస్యాపి శాన్తిం కేచిదిచ్ఛన్తి ; తదపి విజ్ఞానం సంవృతం గ్రాహ్యగ్రాహకాంశవినిర్ముక్తం శూన్యమేవ ఘటాదిబాహ్యవస్తువత్ ఇత్యపరే మాధ్యమికా ఆచక్షతే ॥

బుద్ధ్యవభాసకం జ్యోతిరాత్మేత్యుక్తం శ్రుత్వా శాక్యః శఙ్కతే —

నన్వితి ।

ప్రమాణాదతిరిక్తత్మోపలబ్ధిరిత్యాశఙ్క్య ప్రత్యక్షమనుమానం చేతి ప్రమాణద్వైవిధ్యనియమమభిప్రేత్య తాభ్యామతిరిక్తాత్మానుపలమ్భాన్నాసావస్తీత్యాహ —

ధీవ్యతిరేకేణేతి ।

తత్ర దృష్టాన్తమాహ —

యథేతి ।

ఘటాదిరాలోకశ్చేత్యుభయోర్మిథః సంసృష్టయోర్వివేకేనానుపలమ్భవదవభాస్యావభాసకయోర్బుద్ధ్యాత్మనోర్భేదేఽపి పృథగనుపలమ్భాదైక్యమవభాసతే వస్తుతస్తు తయోరన్యత్వమేవేతి శఙ్కామనువదతి —

యస్త్వితి ।

వైషమ్యప్రదర్శనేనోత్తరమాహ —

తత్రేతి ।

దృష్టాన్తః సప్తమ్యర్థః । ఘటాదేరన్యత్వేనేతి సంబన్ధః ।

జ్యోతిరన్తరం నాస్తి చేత్కుతో గ్రాహ్యగ్రాహకసంవిత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

ధీరేవేతి ।

బాహ్యార్థవాదినోః సౌత్రాన్తికవైభాషికయోరభిప్రాయముపసంహరతి —

తస్మాన్నేతి ।

ఇదానీం విజ్ఞానవాదీ బాహ్యార్థవాదిభ్యామభ్యుపగతం దృష్టాన్తమనువదతి —

యదపీతి ।

బాహ్యార్థవాదప్రక్రియా న సుగతాభిప్రేతేతి దూషయతి —

తత్రేతి ।

ఉభయత్ర దృష్టాన్తస్వరూపం సప్తమ్యర్థః నను ఘటాదేరవభాస్యాదాలోకోఽవభాసకో భిన్నో లక్ష్యతే నేత్యాహ —

పరమార్థతస్త్వితి ।

తస్య స్థాయిత్వం వ్యావర్తయతి —

అన్యోఽన్య ఇతి ।

ప్రతీతం విషయప్రాధాన్యం వ్యావర్తయన్నుక్తమేవ వ్యనక్తి —

విజ్ఞానమాత్రమితి।

విజ్ఞానవాదే యథోక్తదృష్టాన్తరాహిత్యం ఫలతీత్యాహ —

యదేతి ।

శిష్యబుద్ధ్యనుసారేణ త్రివిధం బుద్ధాభిప్రాయముపసంహరతి —

ఎవమిత్యాదినా।

పరికల్ప్యేత్యన్తేన బాహ్యార్థవాదముపసంహృత్య తస్యైవేత్యాదినా విజ్ఞానవాదముపసంజహార ।

తత్ర విజ్ఞానవాదోపసంహారం వివృణోతి —

తద్బాహ్యేతి ।

శూన్యవాదిమతమాహ —

తస్యాపీతి।

తదేవ స్ఫుటయతి —

తదపీతి ।