ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಚತುರ್ಥೋಽಧ್ಯಾಯಃತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಕತಮ ಆತ್ಮೇತಿ ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು ಹೃದ್ಯಂತರ್ಜ್ಯೋತಿಃ ಪುರುಷಃ ಸ ಸಮಾನಃ ಸನ್ನುಭೌ ಲೋಕಾವನುಸಂಚರತಿ ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವ ಸ ಹಿ ಸ್ವಪ್ನೋ ಭೂತ್ವೇಮಂ ಲೋಕಮತಿಕ್ರಾಮತಿ ಮೃತ್ಯೋ ರೂಪಾಣಿ ॥ ೭ ॥
ಯತ್ತೂಕ್ತಮ್ , ಸಾಲೋಕಃ ಅನ್ಯಶ್ಚ ಅನ್ಯಶ್ಚ ಘಟೋ ಜಾಯತ ಇತಿ, ತದಸತ್ , ಕ್ಷಣಾಂತರೇಽಪಿ ಸ ಏವಾಯಂ ಘಟ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ಸಾದೃಶ್ಯಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಕೃತ್ತೋತ್ಥಿತಕೇಶನಖಾದಿಷ್ವಿವೇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ತತ್ರಾಪಿ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಸ್ಯ ಅಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಜಾತ್ಯೇಕತ್ವಾಚ್ಚ । ಕೃತ್ತೇಷು ಪುನರುತ್ಥಿತೇಷು ಚ ಕೇಶನಖಾದಿಷು ಕೇಶನಖತ್ವಜಾತೇರೇಕತ್ವಾತ್ ಕೇಶನಖತ್ವಪ್ರತ್ಯಯಃ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಃ ಅಭ್ರಾಂತ ಏವ ; ನ ಹಿ ದೃಶ್ಯಮಾನಲೂನೋತ್ಥಿತಕೇಶನಖಾದಿಷು ವ್ಯಕ್ತಿನಿಮಿತ್ತಃ ಸ ಏವೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಭವತಿ ; ಕಸ್ಯಚಿತ್ ದೀರ್ಘಕಾಲವ್ಯವಹಿತದೃಷ್ಟೇಷು ಚ ತುಲ್ಯಪರಿಮಾಣೇಷು, ತತ್ಕಾಲೀನವಾಲಾದಿತುಲ್ಯಾ ಇಮೇ ಕೇಶನಖಾದ್ಯಾ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಭವತಿ, ನ ತು ತ ಏವೇತಿ ; ಘಟಾದಿಷು ಪುನರ್ಭವತಿ ಸ ಏವೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ; ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಸಮೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನೇ ವಸ್ತುನಿ ತದೇವೇತಿ, ನ ಚ ಅನ್ಯತ್ವಮ್ ಅನುಮಾತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧೇ ಲಿಂಗಸ್ಯ ಆಭಾಸತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಸಾದೃಶ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ, ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾತ್ ; ಏಕಸ್ಯ ಹಿ ವಸ್ತುದರ್ಶಿನಃ ವಸ್ತ್ವಂತರದರ್ಶನೇ ಸಾದೃಶ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ನ ತು ವಸ್ತುದರ್ಶೀ ಏಕಃ ವಸ್ತ್ವಂತರದರ್ಶನಾಯ ಕ್ಷಣಾಂತರಮವತಿಷ್ಠತೇ, ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾತ್ ಸಕೃದ್ವಸ್ತುದರ್ಶನೇನೈವ ಕ್ಷಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ತೇನ ಇದಂ ಸದೃಶಮಿತಿ ಹಿ ಸಾದೃಶ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೋ ಭವತಿ ; ತೇನೇತಿ ದೃಷ್ಟಸ್ಮರಣಮ್ , ಇದಮಿತಿ ವರ್ತಮಾನಪ್ರತ್ಯಯಃ ; ತೇನೇತಿ ದೃಷ್ಟಂ ಸ್ಮೃತ್ವಾ, ಯಾವತ್ ಇದಮಿತಿ ವರ್ತಮಾನಕ್ಷಣಕಾಲಮ್ ಅವತಿಷ್ಠೇತ, ತತಃ ಕ್ಷಣಿಕವಾದಹಾನಿಃ ; ಅಥ ತೇನೇತ್ಯೇವ ಉಪಕ್ಷೀಣಃ ಸ್ಮಾರ್ತಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ, ಇದಮಿತಿ ಚ ಅನ್ಯ ಏವ ವಾರ್ತಮಾನಿಕಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಕ್ಷೀಯತೇ, ತತಃ ಸಾದೃಶ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ — ತೇನೇದಂ ಸದೃಶಮಿತಿ, ಅನೇಕದರ್ಶಿನಃ ಏಕಸ್ಯ ಅಭಾವಾತ್ ; ವ್ಯಪದೇಶಾನುಪಪತ್ತಿಶ್ಚ — ದ್ರಷ್ಟವ್ಯದರ್ಶನೇನೈವ ಉಪಕ್ಷಯಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ, ಇದಂ ಪಶ್ಯಾಮಿ ಅದೋಽದ್ರಾಕ್ಷಮಿತಿ ವ್ಯಪದೇಶಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ದೃಷ್ಟವತೋ ವ್ಯಪದೇಶಕ್ಷಣಾನವಸ್ಥಾನಾತ್ ; ಅಥ ಅವತಿಷ್ಠೇತ, ಕ್ಷಣಿಕವಾದಹಾನಿಃ ; ಅಥ ಅದೃಷ್ಟವತೋ ವ್ಯಪದೇಶಃ ಸಾದೃಶ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚ, ತದಾನೀಂ ಜಾತ್ಯಂಧಸ್ಯೇವ ರೂಪವಿಶೇಷವ್ಯಪದೇಶಃ ತತ್ಸಾದೃಶ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚ ಸರ್ವಮಂಧಪರಂಪರೇತಿ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ಸರ್ವಜ್ಞಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಣಯನಾದಿ ; ನ ಚೈತದಿಷ್ಯತೇ । ಅಕೃತಾಭ್ಯಾಗಮಕೃತವಿಪ್ರಣಾಶದೋಷೌ ತು ಪ್ರಸಿದ್ಧತರೌ ಕ್ಷಣವಾದೇ । ದೃಷ್ಟವ್ಯಪದೇಶಹೇತುಃ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಸಹಿತ ಏಕ ಏವ ಹಿ ಶೃಂಖಲಾವತ್ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಜಾಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತೇನೇದಂ ಸದೃಶಮಿತಿ ಚ — ನ, ವರ್ತಮಾನಾತೀತಯೋಃ ಭಿನ್ನಕಾಲತ್ವಾತ್ — ತತ್ರ ವರ್ತಮಾನಪ್ರತ್ಯಯ ಏಕಃ ಶೃಂಖಲಾವಯವಸ್ಥಾನೀಯಃ, ಅತೀತಶ್ಚಾಪರಃ, ತೌ ಪ್ರತ್ಯಯೌ ಭಿನ್ನಕಾಲೌ ; ತದುಭಯಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಸ್ಪೃಕ್ ಚೇತ್ ಶೃಂಖಲಾಪ್ರತ್ಯಯಃ, ತತಃ ಕ್ಷಣದ್ವಯವ್ಯಾಪಿತ್ವಾದೇಕಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪುನಃ ಕ್ಷಣವಾದಹಾನಿಃ । ಮಮತವತಾದಿವಿಶೇಷಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ಸರ್ವಸಂವ್ಯವಹಾರಲೋಪಪ್ರಸಂಗಃ ॥

ಕ್ಷಣಭಂಗವಾದೋಕ್ತಮನೂದ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾವಿರೋಧೇನ ನಿರಾಕರೋತಿ —

ಯತ್ತೂಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸ್ವಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೋಪಪತ್ತಿಂ ಶಾಕ್ಯಃ ಶಂಕತೇ —

ಸಾದೃಶ್ಯಾದಿತಿ ।

ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವಿಘಟಯನ್ನುತ್ತರಮಾಹ —

ನ ತತ್ರಾಪೀತಿ ।

ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ತತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಜಾತೀತಿ ।

ತನ್ನಿಮಿತ್ತಾ ತೇಷು ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೇತಿ ಶೇಷಃ ।

ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —

ಕೃತ್ತೇಷ್ವಿತಿ ।

ಅಭ್ರಾಂತ ಇತಿ ಚ್ಛೇದಃ ।

ಕಿಮಿತಿ ಜಾತಿನಿಮಿತ್ತೈಷಾ ಧೀರ್ವ್ಯಕ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ನನು ಸಾದೃಶ್ಯವಶಾದ್ವ್ಯಕ್ತಿಮೇವ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಕೇಶಾದಿಷು ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಕಸ್ಯಚಿದಿತಿ ।

ಅಭ್ರಾಂತಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।

ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ವೈಷಮ್ಯಮಾಹ —

ಘಟಾದಿಷ್ವಿತಿ ।

ವೈಷಮ್ಯಮುಪಸಂಹರತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಯತ್ಸತ್ತತ್ಕ್ಷಣಿಕಂ ಯಥಾ ಪ್ರದೀಪಾದಿ ಸಂತಶ್ಚಾಮೀ ಭಾವಾ ಇತ್ಯನುಮಾನವಿರೋಧಾದ್ಭ್ರಾಂತಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಇತಿ ।

ಅನುಷ್ಣತಾನುಮಾನವತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧೇ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾನುಮಾಣಂ ನೋದೇತ್ಯಬಾಧಿತವಿಷಯತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯನುಮಿತ್ಯಂಗತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಇತಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಸಾದೃಶ್ಯನಿಬಂಧನೋ ಭ್ರಮೋ ನ ಭವತೀತ್ಯಾಹ —

ಸಾದೃಶ್ಯೇತಿ ।

ತದನುಪಪತ್ತೌ ಹೇತುಮಾಹ —

ಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ।

ತಸ್ಯ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇಽಪಿ ಕಿಮಿತಿ ಸಾದೃಶ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೋ ನ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಏಕಸ್ಯೇತಿ ।

ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ವಸ್ತುದ್ವಯದರ್ಶಿತ್ವಮೇಕಸ್ಯೇತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ —

ನ ತ್ವಿತಿ ।

ಉಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —

ತೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಭವತು ಕಿಂ ತಾವತೇತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ತೇನೇತಿ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ।

ಅವತಿಷ್ಠೇತ ಯದೀತಿ ಶೇಷಃ ।

ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಹಾನಿಪರಿಹಾರಂ ಶಂಕಿತ್ವಾ ಪರಿಹರತಿ —

ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —

ಅನೇಕೇತಿ ।

ಪರಪಕ್ಷೇ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ —

ವ್ಯಪದೇಶೇತಿ ।

ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ —

ಇದಮಿತಿ ।

ವ್ಯಪದೇಶಕ್ಷಣೇಽನವಸ್ಥಾನಾಸಿದ್ಧಿಂ ಶಂಕಿತ್ವಾ ದೂಷಯತಿ —

ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅನ್ಯೋ ದೃಷ್ಟಾಽನ್ಯಶ್ಚ ವ್ಯಪದೇಷ್ಟೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ —

ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಣಯನಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಂ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।

ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಪಕ್ಷೇ ದೂಷಣಾಂತರಮಾಹ —

ಅಕೃತೇತಿ ।

ವ್ಯಪದೇಶಾನುಪಪತ್ತಿಮುಕ್ತಾಂ ಸಮಾದಧಾನಃ ಶಂಕತೇ —

ದೃಷ್ಟೇತಿ ।

ಸಾದೃಶ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚ ಶೃಂಖಲಾಸ್ಥಾನೀಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಯೇನೈವ ಸೇತ್ಸ್ಯತೀತ್ಯಾಹ —

ತೇನೇದಮಿತಿ ।

ಅಪಸಿದ್ಧಾಂತಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತಾವೇವೋಭೌ ಯೌ ಪ್ರತ್ಯಯೌ ವಿಶೇಷೌ ತದವಗಾಹೀ ಚೇನ್ಮಧ್ಯವತೀಂ ಶೃಂಖಲಾವಯವಸ್ಥಾನೀಯಃ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।

ಕ್ಷಣಾನಾಂ ಮಿಥಃ ಸಂಬಂಧಸ್ತರ್ಹಿ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಚೇತ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಮಮೇತಿ।

ವ್ಯಪದೇಶಸಾದೃಶ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾನುಪಪತ್ತಿಸ್ತು ಸ್ಥಿತೈವೇತಿ ಚಕಾರಾರ್ಥಃ ।