वैशब्दस्य प्रसिद्धार्थत्वमुपेत्य सशब्दार्थमाह —
प्रकृत इति ।
एषशब्दमनूद्य व्याकरोति —
एष इति ।
संप्रदाने स्थित्वा मृत्युमतिक्रामतीति शेषः ।
सुषुप्तस्य संप्रसादत्वं साधयति —
जागरित इत्यादिना ।
तत्र वाक्यशेषमनुकूलयति —
तीर्णो हीति ।
अस्तु संप्रसादः सुषुप्तं स्थानं तथाऽपि किमायातमित्यत आह —
स वा इति ।
पूर्वोक्तेन क्रमेण संप्रसादे सुषुप्ते स्थित्वा संप्रसन्नः सन्मृत्युमतिक्रामतीत्यर्थः ।
उक्तमर्थमुपपादयितुमाकाङ्क्षामाह —
कथमिति ।
रत्वेत्यादि व्याकुर्वन्परिहरति —
स्वप्नादिति ।
पुण्यपापशब्दयोर्यथार्थत्वमाशङ्क्याऽऽह —
न त्विति ।
अवोचामोभयान्पाप्मन आनन्दांश्च पश्यतीत्यत्रेति शेषः ।
पुण्यपापयोर्दशनमेव न करणमित्यत्र फलितमाह —
तस्मादिति ।
तद्द्रष्टुरपि तदनुबन्धः स्यादित्याशङ्क्यातिप्रसंगान्मैवमित्याह —
यो हीत्यादिना ।
पुण्यपापाभ्यामात्मनोऽसंस्पर्शे फलितमाह —
तस्मादिति ।
मृत्योरतिक्रमणे किं स्यादित्याशङ्क्याऽऽह —
अतो नेति ।
मृत्योरस्वभावत्वमुपपादयति —
मृत्युश्चेदिति ।
इष्टापत्तिमाशङ्क्याऽऽह —
न त्विति ।
अनन्वागतवाक्यादसंगवाक्यश्चेत्यर्थः ।
मोक्षशास्त्रप्रामाण्यादपि मृत्योरस्वभावत्वमित्याह —
स्वभावश्चेदिति ।
इतश्च मृत्युः स्वभावो न भवतीत्याह —
न त्विति ।
अभावादिति च्छेदः ।
तस्याः स्वभावत्वे लब्धमर्थं कथयति —
अत इति ।
मृत्युमेव व्याचष्टे —
पुण्यपापाभ्यामिति ।
स्वप्ने मृत्योः स्वभावत्वाभावेऽपि जाग्रदवस्थायां कर्तृत्वमात्मनः स्वभावस्तथा च नियमेन तस्य मृत्योरतिक्रमो न सिध्यतीति शङ्कते —
नन्विति ।
औपाधिकत्वात्कर्तृत्वस्य स्वाभाविकत्वाभावादात्मनो मृत्योरतिक्रमः संभवतीति परिहरति —
नेति ।
कथमौपाधिकत्वं कर्तृत्वस्य सिद्धवदुच्यते तत्राऽऽह —
तच्चेति ।
ध्यायतीवेत्यादौ सादृश्यवाचकादिवशब्दादौपाधिकत्वं कर्तृत्वस्य प्रागेव दर्शितमित्यर्थः ।
जागरितेऽपि कर्तृत्वस्य स्वाभाविकत्वाभावे फलितमाह —
तस्मादिति ।
मृत्योः स्वाभाविकत्वाशङ्काभावकृतं फलमाह —
अनिर्मोक्षता वेति ।
वाशब्दो नञनुकर्षणार्थः ।
पुण्यं च पापं चेत्येतदन्तं वाक्यं व्याख्याय पुनरित्यादि व्याचष्टे —
तत्रेति ।
स्वप्नाद्व्युत्थाय सुषुप्तिमनुभूयोत्तरकालमिति यावत् । स्थानात्स्थानान्तरप्राप्तावभ्यासं वक्तुं पुनःशब्दः ।
प्रतिन्यायमित्यस्यावयवार्थमुक्त्वा विवक्षितमर्थमाह —
पुनरिति ।
संप्रसादादूर्ध्वमिति यावत् ।
जागरितात्स्वप्नं ततः सुषुप्तं गच्छतीति पूर्वगमनं ततो वैपरीत्येन सुषुप्तात्स्वप्नं जागरितं वा गच्छतीति यदागमनं स प्रतिन्यायः । तमेव संक्षिपति —
यथेति ।
यथास्थानमाद्रवतीत्येतद्विवृणोति —
स्वप्नस्थानादिति ।
उक्तेऽर्थे वाक्यं पातयति —
प्रतियोनीति ।
किमर्थं यथास्थानमागमनं तदाह —
स्वप्नायेति ।
स यदित्यादिवाक्यस्य व्यावर्त्यामाशङ्कामाह —
नन्विति ।
तत्र वाक्यमुत्तरत्वेनावतार्य व्याकरोति —
अत आहेति ।
अननुबद्ध इत्यस्यार्थं स्फुटयति —
नैवेति ।
स यदित्यादिवाक्यस्याक्षरार्थमुक्त्वा तात्पर्यमाह —
यदि हीति ।
तेनाऽऽत्मनेति यावत् । स्वप्ने कृतं कर्म पुनस्तेनेत्युक्तम् ।
अनुबन्धे दोषमाह —
स्वप्नादिति ।
इष्टापत्तिमाशङ्क्याऽऽह —
न चेति ।
स्वप्नकृतेन कर्मणा जाग्रदवस्थस्य पुरुषस्यान्वागतत्वप्रसिद्धिरिति यदुच्यते तन्न व्यवहारभूमौ संप्रतिपन्नमित्यर्थः ।
स्वप्नदृष्टेन जाग्रद्गतस्य न संगतिरित्यत्र स्वानुभवं दर्शयति —
न हीति ।
यथोक्तेऽनुभवे लोकस्यापि संमतिं दर्शयति —
न चेति ।
तत्र फलितमाह —
अत इति ।
कथं तर्हि स्वप्ने कर्तृत्वप्रतीतिस्तत्राऽऽह —
तस्मादिति ।
स्वप्नस्याऽऽभासत्वाच्च न तत्र वस्तुतोऽस्ति क्रियेत्याह —
उतेवेति ।
तदाभासत्वे लोकप्रसिद्धिमनुकूलयति —
आख्यातारश्चेति ।
स्वप्नस्याऽऽभासत्वे फलितमाह —
अत इति ।
अनन्वागतवाक्यं प्रतिज्ञारूपं व्याख्यायासंगवाक्यं हेतुरूपमवतारयितुमाकाङ्क्षामाह —
कथमिति ।
मूर्तस्य मूर्तान्तरेण संयोगे क्रियोपलम्भादमूर्तस्य तदभावादात्मनश्चामूर्तत्वेनासंयोगात्क्रियायोगादकर्तृत्वसिद्धिरित्युत्तरं हेतुवाक्यार्थकथनपूर्वकं कथयति —
कार्यकरणैरित्यादिना ।
आत्मनोऽसंगत्वेनाकर्तृत्वमुक्तं समर्थयते —
अत एवेति ।
अतःशब्दार्थं विशदयति —
कार्येति ।
क्रियावत्त्वाभावे जन्ममरणदिराहित्यं कौटस्थ्यं फलतीत्याह —
तस्मादिति ।
कर्मप्रविवेकमुक्तमङ्गीकरोति —
एवमिति ।
तत्प्रविविक्तात्मज्ञाने दार्ढ्यं सूचयति —
सोऽहमिति ।
नैराकाङ्क्ष्यं व्यावर्तयति —
अत इति ।
कथं तर्हि सहस्रदानमित्याशङ्क्याऽऽह —
मोक्षेति।
कामप्रविवेकविषयनियोगमभिप्रेत्य पुनरनुक्रामति —
अत ऊर्ध्वमिति॥१५॥