బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
చతుర్థోఽధ్యాయఃతృతీయం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
యత్ ప్రస్తుతమ్ — ఆత్మనైవాయం జ్యోతిషాస్తే ఇతి, తత్ ప్రత్యక్షతః ప్రతిపాదితమ్ — ‘అత్రాయం పురుషః స్వయం జ్యోతిర్భవతి’ ఇతి స్వప్నే । యత్తు ఉక్తమ్ — ‘స్వప్నో భూత్వేమం లోకమతిక్రామతి మృత్యో రూపాణి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇతి, తత్ర ఎతత్ ఆశఙ్క్యతే — మృత్యో రూపాణ్యేవ అతిక్రామతి, న మృత్యుమ్ ; ప్రత్యక్షం హ్యేతత్ స్వప్నే కార్యకరణవ్యావృత్తస్యాపి మోదత్రాసాదిదర్శనమ్ ; తస్మాత్ నూనం నైవాయం మృత్యుమతిక్రామతి ; కర్మణో హి మృత్యోః కార్యం మోదత్రాసాది దృశ్యతే ; యది చ మృత్యునా బద్ధ ఎవ అయం స్వభావతః, తతః విమోక్షో నోపపద్యతే ; న హి స్వభావాత్కశ్చిత్ విముచ్యతే ; అథ స్వభావో న భవతి మృత్యుః, తతః తస్మాత్ మోక్ష ఉపపత్స్యతే ; యథా అసౌ మృత్యుః ఆత్మీయో ధర్మో న భవతి, తథా ప్రదర్శనాయ — అత ఊర్ధ్వం విమోక్షాయ బ్రూహీత్యేవం జనకేన పర్యనుయుక్తః యాజ్ఞవల్క్యః తద్దిదర్శయిషయా ప్రవవృతే —

ఉత్తరకణ్డికామవతారయితుం వృత్తం కీర్తయతి —

యత్ప్రస్తుతమితి ।

ఆత్మనైవేత్యాదినా యదాత్మనః స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వం బ్రాహ్మణాదౌ ప్రస్తుతం తదత్రాయమిత్యాదినా ప్రత్యక్షతః స్వప్నే ప్రతిపాదితమితి సంబన్ధః ।

వృత్తమర్థాన్తరమనూద్య చోద్యముత్థాపయతి —

యత్తూక్తమితి ।

మృత్యుం నాతిక్రామతీత్యత్ర హేతుమాహ —

ప్రత్యక్షం హీతి ।

ఇచ్ఛాద్వేషాదిరాదిశబ్దార్థః ।

తథాఽపి కుతో మృత్యుం నాతిక్రమతి తత్రాఽఽహ —

తస్మాదితి ।

కార్యస్య కారణాదన్యత్ర ప్రవృత్త్యయోగాదితి యావత్ ।

ఉక్తముపపాదయతి —

కర్మణో హీతి ।

అతః స్వప్నం గతో మృత్యుం కర్మాఖ్యం నాతిక్రామతీతి శేషః ।

మా తర్హి మృత్యోరతిక్రమోఽభూత్కో దోషస్తత్రాఽఽహ —

యది చేతి ।

స్వభావాదపి మృత్యోర్విముక్తిమాశఙ్క్యాఽఽహ —

న హీతి ।

ఉక్తం హి - ‘ న హి స్వభావో భావనాం వ్యావర్తేతౌష్ణ్యద్రవేః’ ఇతి ॥
కథం తర్హి మోక్షోపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

అథేతి ।

ఎషా చ శఙ్కా ప్రాగేవ రాజ్ఞా కృతేతి దర్శయన్నుత్తరముత్థాపయతి —

యథేత్యాదినా ।

తద్దిదర్శయిషయేత్యత్ర తచ్ఛబ్దేన మృత్యోరతిక్రమణం గృహ్యతే ।