ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಚತುರ್ಥೋಽಧ್ಯಾಯಃತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಸ ವಾ ಏಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ಬುದ್ಧಾಂತೇ ರತ್ವಾ ಚರಿತ್ವಾ ದೃಷ್ಟ್ವೈವ ಪುಣ್ಯಂ ಚ ಪಾಪಂ ಚ ಪುನಃ ಪ್ರತಿನ್ಯಾಯಂ ಪ್ರತಿಯೋನ್ಯಾದ್ರವತಿ ಸ್ವಪ್ನಾಂತಾಯೈವ ॥ ೧೭ ॥
ಸ ವೈ ಏಷಃ ಏತಸ್ಮಿನ್ ಬುದ್ಧಾಂತೇ ಜಾಗರಿತೇ ರತ್ವಾ ಚರಿತ್ವೇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಸ ಯತ್ ತತ್ರ ಬುದ್ಧಾಂತೇ ಕಿಂಚಿತ್ಪಶ್ಯತಿ, ಅನನ್ವಾಗತಃ ತೇನ ಭವತಿ — ಅಸಂಗೋ ಹ್ಯಯಂ ಪುರುಷ ಇತಿ । ನನು ದೃಷ್ಟ್ವೈವೇತಿ ಕಥಮವಧಾರ್ಯತೇ ? ಕರೋತಿ ಚ ತತ್ರ ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ; ತತ್ಫಲಂ ಚ ಪಶ್ಯತಿ — ನ, ಕಾರಕಾವಭಾಸಕತ್ವೇನ ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ; ‘ಆತ್ಮನೈವಾಯಂ ಜ್ಯೋತಿಷಾಸ್ತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಆತ್ಮಜ್ಯೋತಿಷಾ ಅವಭಾಸಿತಃ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಃ ವ್ಯವಹರತಿ ; ತೇನ ಅಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮುಪಚರ್ಯತೇ, ನ ಸ್ವತಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ ; ತಥಾ ಚೋಕ್ತಮ್ ‘ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತಿ — ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಕೃತಮೇವ ನ ಸ್ವತಃ ; ಇಹ ತು ಪರಮಾರ್ಥಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಉಪಾಧಿನಿರಪೇಕ್ಷ ಉಚ್ಯತೇ — ದೃಷ್ಟ್ವೈವ ಪುಣ್ಯಂ ಚ ಪಾಪಂ ಚ ನ ಕೃತ್ವೇತಿ ; ತೇನ ನ ಪೂರ್ವಾಪರವ್ಯಾಘಾತಾಶಂಕಾ, ಯಸ್ಮಾತ್ ನಿರುಪಾಧಿಕಃ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ನ ಕರೋತಿ, ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ಕ್ರಿಯಾಫಲೇನ ; ತಥಾ ಚ ಭಗವತೋಕ್ತಮ್ — ‘ಅನಾದಿತ್ವಾನ್ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾತ್ಪರಮಾತ್ಮಾಯಮವ್ಯಯಃ । ಶರೀರಸ್ಥೋಽಪಿ ಕೌಂತೇಯ ನ ಕರೋತಿ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೧೧) ಇತಿ । ತಥಾ ಸಹಸ್ರದಾನಂ ತು ಕಾಮಪ್ರವಿವೇಕಸ್ಯ ದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ‘ಸ ವಾ ಏಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ಸ್ವಪ್ನೇ’ ‘ಸ ವಾ ಏಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ಬುದ್ಧಾಂತೇ’ ಇತ್ಯೇತಾಭ್ಯಾಂ ಕಂಡಿಕಾಭ್ಯಾಮ್ ಅಸಂಗತೈವ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಾ ; ಯಸ್ಮಾತ್ ಬುದ್ಧಾಂತೇ ಕೃತೇನ ಸ್ವಪ್ನಾಂತಂ ಗತಃ ಸಂಪ್ರಸನ್ನಃ ಅಸಂಬದ್ಧೋ ಭವತಿ ಸ್ತೈನ್ಯಾದಿಕಾರ್ಯಾದರ್ಶನಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ತ್ರಿಷ್ವಪಿ ಸ್ಥಾನೇಷು ಸ್ವತಃ ಅಸಂಗ ಏವ ಅಯಮ್ ; ಅತಃ ಅಮೃತಃ ಸ್ಥಾನತ್ರಯಧರ್ಮವಿಲಕ್ಷಣಃ । ಪ್ರತಿಯೋನ್ಯಾದ್ರವತಿ ಸ್ವಪ್ನಾಂತಾಯೈವ, ಸಂಪ್ರಸಾದಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ — ದರ್ಶನವೃತ್ತೇಃ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನಶಬ್ದೇನ ಅಭಿಧಾನದರ್ಶನಾತ್ , ಅಂತಶಬ್ದೇನ ಚ ವಿಶೇಷಣೋಪಪತ್ತೇಃ ; ‘ಏತಸ್ಮಾ ಅಂತಾಯ ಧಾವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೯) ಇತಿ ಚ ಸುಷುಪ್ತಂ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯತಿ । ಯದಿ ಪುನಃ ಏವಮುಚ್ಯತೇ — ‘ಸ್ವಪ್ನಾಂತೇ ರತ್ವಾ ಚರಿತ್ವಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೪) ‘ಏತಾವುಭಾವಂತಾವನುಸಂಚರತಿ ಸ್ವಪ್ನಾಂತಂ ಚ ಬುದ್ಧಾಂತಂ ಚ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೮) ಇತಿ ದರ್ಶನಾತ್ , ‘ಸ್ವಪ್ನಾಂತಾಯೈವ’ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ದರ್ಶನವೃತ್ತಿರೇವ ಸ್ವಪ್ನ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ — ತಥಾಪಿ ನ ಕಿಂಚಿದ್ದುಷ್ಯತಿ ; ಅಸಂಗತಾ ಹಿ ಸಿಷಾಧಯಿಷಿತಾ ಸಿಧ್ಯತ್ಯೇವ ; ಯಸ್ಮಾತ್ ಜಾಗರಿತೇ ದೃಷ್ಟ್ವೈವ ಪುಣ್ಯಂ ಚ ಪಾಪಂ ಚ ರತ್ವಾ ಚರಿತ್ವಾ ಚ ಸ್ವಪ್ನಾಂತಮಾಗತಃ, ನ ಜಾಗರಿತದೋಷೇಣಾನುಗತೋ ಭವತಿ ॥

ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥಾಯಾಮುಕ್ತಮಕರ್ತೃತ್ವಮಾಕ್ಷಿಪತಿ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ತತ್ರ ಕಲ್ಪಿತಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ —

ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ —

ಆತ್ಮನೈವೇತಿ ।

 ಸ್ವತೋಽಕರ್ತೃತ್ವೇ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಂ ಸಂವಾದಯತಿ —

ತಥಾಚೇತಿ ।

ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾಲಿ —

ಬುದ್ಧ್ಯಾದೀತಿ ।

ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ನನ್ವೌಪಾಧಿಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಪೂರ್ವಮುಕ್ತಮಿದಾನೀಂ ತನ್ನಿರಾಕರಣೇ ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ್ರಾಽಽಹ —

ಇಹ ತ್ವಿತಿ ।

ಉಪಾಧಿನಿರಪೇಕ್ಷಃ ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಾವ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।

ತೇನೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಹೇತುಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಆತ್ಮನೋ ಲೇಪಾಭಾವೇ ಭಗವದ್ವಾಕ್ಯಮಪಿ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಹ —

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ಅವಸ್ಥಾತ್ರಯೇಽಪ್ಯಸಂಗತ್ವಮನನ್ವಾಗತತ್ವಂ ಚಾಽಽತ್ಮನಃ ಸಿದ್ಧಂ ಚೇದ್ವಿಮೋಕ್ಷಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ನಿರ್ಣೀತತ್ವಾಜ್ಜನಕಸ್ಯ ನೈರಾಕಾಂಕ್ಷ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತಥೇತಿ ।

ಯಥಾ ಮೋಕ್ಷೈಕದೇಶಸ್ಯ ಕರ್ಮವಿವೇಕಸ್ಯ ದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ಪೂರ್ವತ್ರ ಸಹಸ್ರದಾನಮುಕ್ತಂ ತಥಾಽಽತ್ರಾಪಿ ತದೇಕದೇಶಸ್ಯ ಕಾಮವಿವೇಕಸ್ಯ ದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ತದ್ದಾನಂ ನ ತು ಕಾಮಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ನಿರ್ಣೀತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಕಂಡಿಕಯೋಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ —

ತಥೇತ್ಯದಿನಾ ।

ಯಥಾ ಪ್ರಥಮಕಂಡಿಕಯಾ ಕರ್ಮವಿವೇಕಃ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಸ್ತಥೇತಿ ಯಾವತ್ ।

ಕಂಡಿಕಾತ್ರಿತಯಾರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯೋಪಸಂಹರತಿ —

ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಅವಸ್ಥಾತ್ರಯೇಽಪ್ಯಸಂಗತ್ವೇ ಕಿಂ ಸಿಧ್ಯತಿ ತದಾಹ —

ಅತ ಇತಿ ।

ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯ ಸ್ವಪ್ನಾಂತಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —

ಪ್ರತಿಯೋನೀತಿ ।

ಕಥಂ ಪುನಸ್ತಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತವಿಷಯತ್ವಮತ ಆಹ —

ದರ್ಶನವೃತ್ತೇರಿತಿ ।

ದರ್ಶನಂ ವಾಸನಾಮಯಂ ತಸ್ಯ ವೃತ್ತಿರ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಸ್ವಪ್ನೋ ದರ್ಶನವೃತ್ತಿಸ್ತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನಶಬ್ದೇನೈವ ಸಿದ್ಧತ್ವಾದಂತಶಬ್ದವೈಯ್ಯರ್ಥ್ಯಾತ್ತಸ್ಯಾಂತೋ ಲಯೋ ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಸ್ವಪ್ನಾಂತಶಬ್ದೇನ ಸುಷುಪ್ತಗ್ರಹೇ ಸತ್ಯಂತಶಬ್ದೇನ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇರತ್ರ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಥಾನಮೇವ ಸ್ವಪ್ನಾಂತಶಬ್ದಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತತ್ರೈವ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾನುಗುಣ್ಯಮಾಹ —

ಏತಸ್ಮಾ ಇತಿ ।

ಸ್ವಪ್ನಾಂತಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನೇ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾದಿಹಾಪಿ ತಸ್ಯೈವ ತೇನ ಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಮುತ್ಥಾಪ್ಯಾಂಗೀಕರೋತಿ —

ಯದೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸಿಷಾಧಯಿಷಿತಾರ್ಥಸಿದ್ಧೌ ಹೇತುಮಾಹ —

ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೭ ॥