బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
చతుర్థోఽధ్యాయఃతృతీయం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
స వా ఎష ఎతస్మిన్బుద్ధాన్తే రత్వా చరిత్వా దృష్ట్వైవ పుణ్యం చ పాపం చ పునః ప్రతిన్యాయం ప్రతియోన్యాద్రవతి స్వప్నాన్తాయైవ ॥ ౧౭ ॥
స వై ఎషః ఎతస్మిన్ బుద్ధాన్తే జాగరితే రత్వా చరిత్వేత్యాది పూర్వవత్ । స యత్ తత్ర బుద్ధాన్తే కిఞ్చిత్పశ్యతి, అనన్వాగతః తేన భవతి — అసఙ్గో హ్యయం పురుష ఇతి । నను దృష్ట్వైవేతి కథమవధార్యతే ? కరోతి చ తత్ర పుణ్యపాపే ; తత్ఫలం చ పశ్యతి — న, కారకావభాసకత్వేన కర్తృత్వోపపత్తేః ; ‘ఆత్మనైవాయం జ్యోతిషాస్తే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౬) ఇత్యాదినా ఆత్మజ్యోతిషా అవభాసితః కార్యకరణసఙ్ఘాతః వ్యవహరతి ; తేన అస్య కర్తృత్వముపచర్యతే, న స్వతః కర్తృత్వమ్ ; తథా చోక్తమ్ ‘ధ్యాయతీవ లేలాయతీవ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇతి — బుద్ధ్యాద్యుపాధికృతమేవ న స్వతః ; ఇహ తు పరమార్థాపేక్షయా ఉపాధినిరపేక్ష ఉచ్యతే — దృష్ట్వైవ పుణ్యం చ పాపం చ న కృత్వేతి ; తేన న పూర్వాపరవ్యాఘాతాశఙ్కా, యస్మాత్ నిరుపాధికః పరమార్థతో న కరోతి, న లిప్యతే క్రియాఫలేన ; తథా చ భగవతోక్తమ్ — ‘అనాదిత్వాన్నిర్గుణత్వాత్పరమాత్మాయమవ్యయః । శరీరస్థోఽపి కౌన్తేయ న కరోతి న లిప్యతే’ (భ. గీ. ౧౩ । ౧౧) ఇతి । తథా సహస్రదానం తు కామప్రవివేకస్య దర్శితత్వాత్ । తథా ‘స వా ఎష ఎతస్మిన్స్వప్నే’ ‘స వా ఎష ఎతస్మిన్బుద్ధాన్తే’ ఇత్యేతాభ్యాం కణ్డికాభ్యామ్ అసఙ్గతైవ ప్రతిపాదితా ; యస్మాత్ బుద్ధాన్తే కృతేన స్వప్నాన్తం గతః సమ్ప్రసన్నః అసమ్బద్ధో భవతి స్తైన్యాదికార్యాదర్శనాత్ , తస్మాత్ త్రిష్వపి స్థానేషు స్వతః అసఙ్గ ఎవ అయమ్ ; అతః అమృతః స్థానత్రయధర్మవిలక్షణః । ప్రతియోన్యాద్రవతి స్వప్నాన్తాయైవ, సమ్ప్రసాదాయేత్యర్థః — దర్శనవృత్తేః స్వప్నస్య స్వప్నశబ్దేన అభిధానదర్శనాత్ , అన్తశబ్దేన చ విశేషణోపపత్తేః ; ‘ఎతస్మా అన్తాయ ధావతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౯) ఇతి చ సుషుప్తం దర్శయిష్యతి । యది పునః ఎవముచ్యతే — ‘స్వప్నాన్తే రత్వా చరిత్వా’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౪) ‘ఎతావుభావన్తావనుసఞ్చరతి స్వప్నాన్తం చ బుద్ధాన్తం చ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౮) ఇతి దర్శనాత్ , ‘స్వప్నాన్తాయైవ’ ఇత్యత్రాపి దర్శనవృత్తిరేవ స్వప్న ఉచ్యత ఇతి — తథాపి న కిఞ్చిద్దుష్యతి ; అసఙ్గతా హి సిషాధయిషితా సిధ్యత్యేవ ; యస్మాత్ జాగరితే దృష్ట్వైవ పుణ్యం చ పాపం చ రత్వా చరిత్వా చ స్వప్నాన్తమాగతః, న జాగరితదోషేణానుగతో భవతి ॥

జాగ్రదవస్థాయాముక్తమకర్తృత్వమాక్షిపతి —

నన్వితి ।

తత్ర కల్పితం కర్తృత్వమిత్యుత్తరమాహ —

నేత్యాదినా ।

తదేవ వివృణోతి —

ఆత్మనైవేతి ।

 స్వతోఽకర్తృత్వే వాక్యోపక్రమం సంవాదయతి —

తథాచేతి ।

వాక్యార్థం సంగృహ్ణాలి —

బుద్ధ్యాదీతి ।

కర్తృత్వమితి శేషః ।

నన్వౌపాధికం కర్తృత్వం పూర్వముక్తమిదానీం తన్నిరాకరణే పూర్వాపరవిరోధః స్యాదిత్యత్రాఽఽహ —

ఇహ త్వితి ।

ఉపాధినిరపేక్షః కర్తృత్వాభావ ఇతి శేషః ।

తేనేత్యుక్తం హేతుం స్ఫుటయతి —

యస్మాదితి ।

ఆత్మనో లేపాభావే భగవద్వాక్యమపి ప్రమాణమిత్యాహ —

తథా చేతి ।

అవస్థాత్రయేఽప్యసంగత్వమనన్వాగతత్వం చాఽఽత్మనః సిద్ధం చేద్విమోక్షపదార్థస్య నిర్ణీతత్వాజ్జనకస్య నైరాకాఙ్క్ష్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

తథేతి ।

యథా మోక్షైకదేశస్య కర్మవివేకస్య దర్శితత్వాత్పూర్వత్ర సహస్రదానముక్తం తథాఽఽత్రాపి తదేకదేశస్య కామవివేకస్య దర్శితత్వాత్తద్దానం న తు కామప్రశ్నస్య నిర్ణీతత్వాదిత్యర్థః ।

ద్వితీయతృతీయకణ్డికయోస్తాత్పర్యం సంగృహ్ణాతి —

తథేత్యదినా ।

యథా ప్రథమకణ్డికయా కర్మవివేకః ప్రతిపాదితస్తథేతి యావత్ ।

కణ్డికాత్రితయార్థం సంక్షిప్యోపసంహరతి —

యస్మాదితి ।

అవస్థాత్రయేఽప్యసంగత్వే కిం సిధ్యతి తదాహ —

అత ఇతి ।

ప్రతీకమాదాయ స్వప్నాన్తశబ్దార్థమాహ —

ప్రతియోనీతి ।

కథం పునస్తస్య సుషుప్తవిషయత్వమత ఆహ —

దర్శనవృత్తేరితి ।

దర్శనం వాసనామయం తస్య వృత్తిర్యస్మిన్నితి వ్యుత్పత్త్యా స్వప్నో దర్శనవృత్తిస్తస్య స్వప్నశబ్దేనైవ సిద్ధత్వాదన్తశబ్దవైయ్యర్థ్యాత్తస్యాన్తో లయో యస్మిన్నితి వ్యుత్పత్త్యా స్వప్నాన్తశబ్దేన సుషుప్తగ్రహే సత్యన్తశబ్దేన స్వప్నస్య వ్యావృత్త్యుపపత్తేరత్ర సుషుప్తస్థానమేవ స్వప్నాన్తశబ్దితమిత్యర్థః ।

తత్రైవ వాక్యశేషానుగుణ్యమాహ —

ఎతస్మా ఇతి ।

స్వప్నాన్తశబ్దస్య స్వప్నే ప్రయోగదర్శనాదిహాపి తస్యైవ తేన గ్రహణమితి పక్షాన్తరముత్థాప్యాఙ్గీకరోతి —

యదీత్యాదినా ।

సిషాధయిషితార్థసిద్ధౌ హేతుమాహ —

యస్మాదితి ॥ ౧౭ ॥