బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
చతుర్థోఽధ్యాయఃతృతీయం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
తద్యథా మహామత్స్య ఉభే కూలే అనుసఞ్చరతి పూర్వం చాపరం చైవమేవాయం పురుష ఎతావుభావన్తావనుసఞ్చరతి స్వప్నాన్తం చ బుద్ధాన్తం చ ॥ ౧౮ ॥
తత్ తత్ర ఎతస్మిన్ , యథా — ప్రదర్శితేఽర్థే దృష్టాన్తోఽయముపాదీయతే — యథా లోకే మహామత్స్యః, మహాంశ్చాసౌ మత్స్యశ్చ, నాదేయేన స్రోతసా అహార్య ఇత్యర్థః, స్రోతశ్చ విష్టమ్భయతి, స్వచ్ఛన్దచారీ, ఉభే కూలే నద్యాః పూర్వం చ అపరం చ అనుక్రమేణ సఞ్చరతి ; సఞ్చరన్నపి కూలద్వయం తన్మధ్యవర్తినా ఉదకస్రోతోవేగేన న పరవశీ క్రియతే — ఎవమేవ అయం పురుషః ఎతౌ ఉభౌ అన్తౌ అనుసఞ్చరతి ; కౌ తౌ ? స్వప్నాన్తం చ బుద్ధాన్తం చ । దృష్టాన్తప్రదర్శనఫలం తు — మృత్యురూపః కార్యకరణసఙ్ఘాతః సహ తత్ప్రయోజకాభ్యాం కామకర్మభ్యామ్ అనాత్మధర్మః ; అయం చ ఆత్మా ఎతస్మాద్విలక్షణః — ఇతి విస్తరతో వ్యాఖ్యాతమ్ ॥

ఆత్మనః స్థానత్రయసంచారాదసిద్ధోఽసంగత్వహేతురితి శఙ్కతే —

తత్రేతి ।

ప్రతిజ్ఞాహేత్వోర్హేతునిర్ధారణం సప్తమ్యర్థః । సప్రయోజకాద్దేహద్వయాద్వైలక్షణ్యం తు దూరనిరస్తమిత్యేవశబ్దార్థః ।

ఎవం చోదితే హేతుసమర్థనార్థం మహామత్స్యవాక్యమితి సంగతిమభిప్రేత్య సంగత్యన్తరమాహ —

పూర్వమపీతి ।

యథాప్రదర్శితోఽర్థోఽసంగత్వం కార్యకరణవినిర్ముక్తత్వం చ అహార్యత్వమప్రకమ్ప్యత్వమ్ ।

స్వచ్ఛన్దచారిత్వం ప్రకటయతి —

సంచరన్నపీతి ।

కిం పునర్దృష్టాన్తేన దార్ష్టాన్తికే లభ్యతే తదాహ —

దృష్టాన్తేతి ॥ ౧౮ ॥