तासां परमसूक्ष्मत्वं दृष्टान्तेन दर्शयति —

यथेति ।

कथमन्नरसस्य वर्णविशेषप्राप्तिरित्याशङ्क्याऽऽह —

वातेति ।

भुक्तस्यान्नस्य परिणामविशेषो वातबाहुल्ये नीलो भवति पित्ताधिक्ये पिङ्गलो जायते श्लेश्मातिशये शुक्लो भवति पित्ताल्पत्वे हरितः साम्ये च धातूनां लोहित इति तेषां मिथः संयोगवैषम्यात्तत्साम्याच्च विचित्रा बहवश्चान्नरसा भवन्ति तद्व्याप्तानां नाडीनामपि तादृशो वर्णो जायते ।
‘ अरुणाः शिरा वातवहा नीलाः पित्तवहाः शिराः ।
असृग्वहास्तु रोहिण्यो गौर्यः श्लेष्मवहाः शिराः ॥’
इति सौश्रुते दर्शनादित्यर्थः ।

नाडीस्वरूपं निरूप्य यत्र जागरिते लिङ्गशरीरस्य वृत्तिं दर्शयति —

तास्त्विति ।

एवंविधास्वित्यस्यैव विवरणं सूक्ष्मास्वित्यादि । पञ्चभूतानि दशेन्द्रियाणि प्राणोऽन्तःकरणमिति सप्तदशकम् ।

जागरिते लिङ्गशरीरस्य स्थितिमुक्त्वा स्वाप्नीं तत्स्थितिमाह —

तल्लिङ्गमिति ।

विवक्षितां स्वप्नस्थितिमुक्त्वा श्रुत्यक्षराणि योजयति —

अथेत्यादिना ।

स्वप्ने धर्मादिनिमित्तवशान्मिथ्यैव लिङ्गं नानाकारमवभासते तन्मिथ्याज्ञानं लिङ्गानुगतमूलाविद्याकार्यत्वादविद्येति स्थिते सतीत्यथशब्दार्थमाह —

एवं सतीति ।

तस्मिन्काले स्वप्नदर्शने विज्ञेयमिति शेषः ।

इवशब्दर्थमाह —

नेत्यादिना ।

उक्तोदाहरणेन समुच्चित्योदहरणान्तरमाह —

तथेति ।

गर्तादिपतनप्रतीतौ हेतुमाह —

तादृशी हीति ।

तादृशत्वं विशदयति —

अत्यन्तेति ।

यथोक्तवासनाप्रभवत्वं कथं गर्तपतनादेरवगतमित्याशङ्क्याऽऽह —

दुःखेति ।

यदेवेत्यादिश्रुतेरर्थमाह —

किं बहुनेति ।

भयमित्यस्य भयरूपमिति व्याख्यानम् । भयं रूप्यते येन तत्कारणं तथा ।

हस्त्यदि नास्ति चेत्कथं स्वप्ने भातीत्याशङ्क्याऽऽह —

अविद्येति ।

अथ यत्र देव इवेत्यादेस्तात्पर्यमाह —

अथेति ।

तत्र तस्याः फलमुच्यत इति शेषः ।

तात्पर्योक्त्याऽथशब्दार्थमुक्त्वा विद्यया विषयस्वरूपे प्रश्नपूर्वकं वदन्यत्रेत्यादेरर्थमाह —

किं विषयेति ।

इवशब्दप्रयोगात्स्वप्न एवोक्त इति शङ्कां वारयति —

देवतेति ।

विद्येत्युपास्तिरुक्ता । अभिषिक्तो राज्यस्थो जग्रदवस्थायामिति शेषः ।

अहमेवेदमित्याद्यवतारयति —

एवमिति ।

यथाऽविद्यायामपकृष्यमाणायां कार्यमुक्तं तद्वदित्यर्थः । यदेति जागरितोक्तिः । इदं चैतन्यमहमेव चिन्मात्रं न तु मदतिरेकेणास्ति तस्मादहं सर्वः पूर्णोऽस्मीति जानातीत्यर्थः ।

सर्वात्मभावस्य परमत्वमुपपादयति —

यत्त्वित्यादिना ।

तत्र तेनाऽऽकारेणाविद्याऽवस्थितेत्याह —

तदवस्थेति ।

तस्याः कार्यमाह —

तयेति ।

समस्तत्वं पूर्णत्वम् । अनन्तरत्वमेकरसत्वम् । अबाह्यत्वं प्रत्यक्त्वम् । योऽयं यथोक्तो लोकः सोऽस्याऽऽत्मनो लोकान्पूर्वोक्तानपेक्ष्य परम इति संबन्धः ।

वाक्यार्थमुपसंहरति —

तस्मादिति ।

मोक्षो विद्याफलमित्युत्तरत्र संबन्धः ।

तस्य प्रत्यक्षत्वं दृष्टान्तेन स्पष्टयति —

यथेति ।

विद्याफलवदविद्याफलमपि स्वप्ने प्रत्यक्षमित्युक्तमनुवदति —

तथेति ।

विद्याफलमविद्याफलं चेत्युक्तमुपसंहरति —

ते एते इति ।

उक्तं फलद्वयं विभजते —

विद्ययेति ।

असर्वो भवतीत्येतत्प्रकटयति —

अन्यत इति ।

प्रविभागफलमाह —

यत इति ।

विरोधफलं कथयति —

विरुद्धत्वादिति ।

अविद्याकार्यं निगमयति —

असर्वेति ।

अविद्यायाश्चेत्परिच्छिन्नफलत्वं तदा तस्य भिन्नत्वादेव यथोक्तं विरोधादि दुर्वारमित्यर्थः ।

विद्याफलं निगमयति —

समस्तस्त्विति ।

नन्वविद्यायाः सतत्त्वं निरूपयितुमारब्धं न च तदद्यापि दर्शितं तथा च किं कृतं स्यादत आह —

अत इति ।

कार्यवशादिति यावत् ।

इदंशब्दार्थमेव स्फुटयति —

सर्वात्मनामिति ।

ग्राहकत्वमेव व्यनक्ति —

आत्मन इति ।

वस्त्वन्तरोपस्थितिफलमाह —

तत इति ।

कामस्य कार्यमाह —

यत इति ।

क्रियातः फलं लभते तद्भोगकाले च रागादिना क्रियामादधातीत्यविच्छिन्नः संसारस्तद्यावन्न सम्यग्ज्ञानं तावन्मिथ्याज्ञाननिदानमविद्या दुर्वारेत्याह —

तत इति ।

भेददर्शननिदानमविद्येत्यविद्यासूत्रे वृत्तमित्याह —

तदेतदिति ।

तत्रैव वाक्यशेषमनुकूलयति —

वक्ष्यमाणं चेति ।

अविद्याऽऽत्मनः स्वभावो न वेति विचारे किं निर्णीतं भवतीत्याशङ्क्य वृत्तं कीर्तयति —

इदमिति ।

अविद्यायाः परिच्छिन्नफलत्वमस्ति ततो वैपरीत्येन विद्ययाः कार्यमुक्तं स च सर्वात्मभावो दर्शित इति योजना ।

संप्रति निर्णीतमर्थं दर्शयति —

सा चेति ।

ज्ञाने सत्यविद्यानिवृत्तिरित्यत्र वाक्यशेषं प्रमाणयति —

तच्चेति ।

अविद्या नाऽऽत्मनः स्वभावो निवर्त्यत्वाद्रज्जुसर्पवदित्याह —

तस्मादिति ।

निवर्त्यत्वेऽप्यात्मस्वभावत्वे का हानिरित्याशङ्याऽऽह —

न हीति ।

अविद्यायाः स्वाभाविकत्वाभावे फलितमाह —

तस्मादिति ॥ २० ॥