तद्वा अस्यैतदित्यनन्तरवाक्यतात्पर्यमाह —

इदानीमिति ।

विद्याविद्ययोस्तफलयोश्च प्रदर्शनानन्तरमिति यावत् ।

मोक्षमेव विशिनष्टि —

यत्रेति ।

पदद्वयस्यान्वयं दर्शयन्विवक्षितमर्थमाह —

तदेतदिति ।

यत्रेत्यन्तशब्दितं ब्रह्मोच्यते ।

व्याख्यातं पदद्वयमनूद्य वैशब्दस्य प्रसिद्धार्थत्वं मन्वानो रूपशब्देन षष्ठ्याः संबन्धं दर्शयति —

तदिति ।

अतिच्छन्दमिति प्रयोगे हेतुमाह —

रूपपरत्वादिति ।

कथमतिच्छन्दमित्यात्मरूपं विवक्ष्यते तत्राऽऽह —

छन्द इति ।

छन्दःशब्दस्य गायत्र्यादिच्छन्दोविषयस्य कथं कामविषयत्वमित्याशङ्क्याऽऽह —

अन्योऽसाविति ।

गायत्र्यादिविषयत्वं त्यक्त्वा छन्दःशब्दस्य कामविषयत्वमतःशब्दार्थः ।

यद्यात्मरूपं कामवर्जितमित्येतदत्र विवक्षितं किमिति तर्हि दैर्घ्यं प्रयुज्यते तत्राऽऽह —

तथाऽपीति ।

स्वाध्यायधर्मत्वं छान्दसत्वम् ।

वृद्धव्यवहामन्तरेण कामवाचित्वं छन्दःशब्दस्य कथमित्याशङ्क्याऽऽह —

अस्ति चेति ।

तस्य कामवचनत्वे सति सिद्धं यद्रूपमनूद्य तस्यार्थमुपसंहरति —

अत इति ।

तथा कामवर्जितत्ववदित्येतत् ।

नन्वत्राधर्मवर्जितत्वमेव प्रतीयते न धर्मवर्जितत्वं पाप्मशब्दस्याधर्ममात्रवचनत्वादत आह —

पाप्मशब्देनेति ।

उपक्रमानुसारेण पाप्मशब्दस्योभयविषयत्वे विशेषणमनूद्य विवक्षितमर्थं कथयति —

अपहतेति ।

तर्हि कार्यमेवाविद्याया निषिध्यते नेत्याह —

तत्कार्येति ।

तस्मादर्थे तच्छब्दः ।

वाक्यार्थमुपसंहरति   —

यदेतदिति ।

कूर्चब्राह्मणान्तेऽपीदं रूपमुक्तमित्याह —

इदं चेति ।

आगमवशात्तत्रोक्तं चेत्किमित्यत्र पुनरुच्यते तत्राऽऽह —

इह त्विति ।

सविशेषत्वं चेदात्मत्वानुपपत्तिरित्यादिस्तर्कः ।

आगमसिद्धे किं तर्कोपन्यासेनेत्याशङ्क्याऽऽह —

दर्शितेति ।

स्त्रीवाक्यस्य संगतिं वक्तुं वृत्तमनुद्रवति —

अयमिति ।

अनन्वागतवाक्ये चाऽऽत्मनश्चेतनत्वमुक्तमित्याह —

स यदिति ।

आत्मनः सदा चैतन्यज्योतिष्ट्वं स्वरूपं न केवलमुक्तादागमादेव सिद्धं किन्तु पूर्वोक्तादनुमानाच्च स्थितमित्याह —

स्थितं चेति ।

वृत्तमनूद्य संम्बन्धं वक्तुकामश्चोदयति —

स यदीति ।

अत्रेति सुषुप्तिरुक्ता ।

चैतन्यस्वभावस्यैव सुषुप्ते विशेषज्ञानाभावं साधयति —

उच्यत इति ।

सुषुप्तिः सप्तम्यर्थः । अज्ञानं विशेषज्ञानाभावः ।

कोऽसावज्ञानहेतुस्तमाह —

एकत्वमिति ।

जीवस्य परेणाऽऽत्मना यदेकत्वं तत्कथं सुषुप्ते विशेषज्ञानाभावे कारणं तस्मिन्सत्यपि चैतन्यस्वभावानिवृत्तेरिति शङ्कते —

तत्कथमिति ।

तत्र स्त्रीवाक्यमुत्तरत्वेनोत्थापयति —

उच्यत इति ।

तत्र दृष्टान्तभागमाचष्टे —

दृष्टान्तेनेति ।

एकत्वकृतो विशेषज्ञानाभावो विवक्षितोऽर्थः परिष्वङ्गप्रयुक्तसुखाभिनिवेशादज्ञानं किमिति कल्प्यते स्वाभाविकमेव तत्किं न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह —

अपरिष्वक्तस्त्विति ।

तर्हि परिष्वङ्गवतोऽपि स्वभावविपरिलोपासंभवाद्विशेषविज्ञानं स्यादिति चेन्नेत्याह —

परिष्वङ्गेति ।

स्त्रीपुंसलक्षणयोर्व्यामिश्रत्वं परिष्वङ्गस्तदुत्तरकालं संभोगफलप्राप्तिरेकत्वापत्तिस्तद्वशाद्विशेषाज्ञानमित्यर्थः ।

दार्ष्टान्तिकं व्याकरोति —

एवमेवेति ।

भूतमात्राः शरीरेन्द्रियलक्षणास्ताभिश्चिदात्मनस्तादात्म्याध्यासात्तत्प्रतिबिम्बो जातस्ततो विभक्तवद्भातीत्यत्र दृष्टान्तमाह —

सैन्धवेति ।

तस्य देहादौ प्रवेशं दृष्टान्तेन दर्शयति —

जलादाविति ।

उपसर्गबललब्धमर्थं कथयति —

एकीभूत इति ।

तादात्म्यं व्यावर्तयितुं निरन्तर इत्युक्तम् ।

परमात्माभेदप्रयुक्तमनवच्छिन्नत्वमाह —

सर्वात्मेति ।

एवं स्त्रीवाक्याक्षराणि व्याख्याय चोद्यपरिहारं प्रकटयति —

तत्रेति ।

प्रत्यगात्मनीति यावत् । इहेति सुषुप्तिरुच्यते । यथा परिष्वक्तयोः स्त्रीपुंसयोरेकत्वं पुंसो विशेषविज्ञानाभावे कारणं तथा परेणाऽऽत्मना सुषुप्ते जीवस्यैकत्वं विशेषविज्ञानाभावे तस्य तत्र कारणमुक्तमित्यर्थः ।

स्त्रीवाक्ये श्रौतमर्थमभिधायाऽऽर्थिकमर्थमाह —

तत्रेति ।

किं पुनर्नानात्वे कारणमिति तदाह —

नानात्वे चेति ।

उक्तमथ योऽन्यामित्यादावित्यर्थः ।

किमेतावता सुषुप्ते विशेषविज्ञानाभावस्याऽऽयातं तत्राऽऽह —

तत्रेति ।

विशेषविज्ञाने नानात्वं तत्र चाविद्या कारणमिति स्थिते सतीति यावत् । यदा तदेति सुषुप्तिर्विवक्षिता । प्रविविक्तत्वं कार्यकारणाविद्याविरहितत्वम् । सर्वेण पूर्णेन परमात्मना सहेत्यर्थः । विज्ञानात्मा षष्ठ्योच्यते ।

एकत्वफलमाह —

ततश्चेति ।

उक्तमुपजीव्याऽऽप्तकामवाक्यमवतार्य व्याचष्टे —

यस्मादिति ।

आप्तकामत्वं समर्थयते —

यस्मात्समस्तमिति ।

तदेव व्यतिरेकमुखेन विशदयति —

यस्य हीत्यादिना ।

विशेषणान्तरमाकाङ्क्षापूर्वकमादाय व्याचष्टे —

किमन्यस्मादित्यादिना ।

सुषुप्तेरन्यत्राऽऽत्मनः सकाशादन्यत्वेन प्रविभक्ता इव काम्यमानाः सुषुप्तावात्मैव कामास्तस्मादात्मकाममात्मरूपमित्येतद्दृष्टान्तेनाऽऽह —

यथेति ।

अवस्थाद्वये खल्वात्मनः सकाशादन्यत्वेन प्रविभक्ता इव कामाः काम्यन्त इति कामाः । न चैवं सुषुप्त्यवस्थायामात्मनस्ते भिद्यन्ते किन्तु सुषुप्तस्याऽऽत्मैव कामा इत्यात्मकामस्तद्रूपमित्यर्थः ।

तस्याऽऽत्मैवेत्यत्र हेतुमाह —

अन्यत्वेति ।

यद्यपि सुषुप्तेऽविद्या विद्यते तथाऽपि न साऽभिव्यक्ताऽस्तीत्यनर्थपरिहारोपपत्तिरित्यर्थः । कामानामात्माश्रयत्वपक्षं प्रतिक्षेप्तुं तृतीयं विशेषणम् । शोकमध्यं शोकस्यान्तरं प्रत्यग्भूतमिति यावत् ।

तर्हि शोकवत्त्वं प्राप्तं नेत्याह —

सर्वथेति ।

पक्षद्वयेऽपि शोकशून्यमात्मरूपम् । न हि शोको येनाऽऽत्मवांस्तस्य शोकवत्त्वं शोकस्याऽऽत्माधीनसत्तास्फुर्तेरात्मातिरेकेणाभावादित्यर्थः ॥ २१ ॥