తద్వా అస్యైతదిత్యనన్తరవాక్యతాత్పర్యమాహ —
ఇదానీమితి ।
విద్యావిద్యయోస్తఫలయోశ్చ ప్రదర్శనానన్తరమితి యావత్ ।
మోక్షమేవ విశినష్టి —
యత్రేతి ।
పదద్వయస్యాన్వయం దర్శయన్వివక్షితమర్థమాహ —
తదేతదితి ।
యత్రేత్యన్తశబ్దితం బ్రహ్మోచ్యతే ।
వ్యాఖ్యాతం పదద్వయమనూద్య వైశబ్దస్య ప్రసిద్ధార్థత్వం మన్వానో రూపశబ్దేన షష్ఠ్యాః సంబన్ధం దర్శయతి —
తదితి ।
అతిచ్ఛన్దమితి ప్రయోగే హేతుమాహ —
రూపపరత్వాదితి ।
కథమతిచ్ఛన్దమిత్యాత్మరూపం వివక్ష్యతే తత్రాఽఽహ —
ఛన్ద ఇతి ।
ఛన్దఃశబ్దస్య గాయత్ర్యాదిచ్ఛన్దోవిషయస్య కథం కామవిషయత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అన్యోఽసావితి ।
గాయత్ర్యాదివిషయత్వం త్యక్త్వా ఛన్దఃశబ్దస్య కామవిషయత్వమతఃశబ్దార్థః ।
యద్యాత్మరూపం కామవర్జితమిత్యేతదత్ర వివక్షితం కిమితి తర్హి దైర్ఘ్యం ప్రయుజ్యతే తత్రాఽఽహ —
తథాఽపీతి ।
స్వాధ్యాయధర్మత్వం ఛాన్దసత్వమ్ ।
వృద్ధవ్యవహామన్తరేణ కామవాచిత్వం ఛన్దఃశబ్దస్య కథమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అస్తి చేతి ।
తస్య కామవచనత్వే సతి సిద్ధం యద్రూపమనూద్య తస్యార్థముపసంహరతి —
అత ఇతి ।
తథా కామవర్జితత్వవదిత్యేతత్ ।
నన్వత్రాధర్మవర్జితత్వమేవ ప్రతీయతే న ధర్మవర్జితత్వం పాప్మశబ్దస్యాధర్మమాత్రవచనత్వాదత ఆహ —
పాప్మశబ్దేనేతి ।
ఉపక్రమానుసారేణ పాప్మశబ్దస్యోభయవిషయత్వే విశేషణమనూద్య వివక్షితమర్థం కథయతి —
అపహతేతి ।
తర్హి కార్యమేవావిద్యాయా నిషిధ్యతే నేత్యాహ —
తత్కార్యేతి ।
తస్మాదర్థే తచ్ఛబ్దః ।
వాక్యార్థముపసంహరతి —
యదేతదితి ।
కూర్చబ్రాహ్మణాన్తేఽపీదం రూపముక్తమిత్యాహ —
ఇదం చేతి ।
ఆగమవశాత్తత్రోక్తం చేత్కిమిత్యత్ర పునరుచ్యతే తత్రాఽఽహ —
ఇహ త్వితి ।
సవిశేషత్వం చేదాత్మత్వానుపపత్తిరిత్యాదిస్తర్కః ।
ఆగమసిద్ధే కిం తర్కోపన్యాసేనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
దర్శితేతి ।
స్త్రీవాక్యస్య సంగతిం వక్తుం వృత్తమనుద్రవతి —
అయమితి ।
అనన్వాగతవాక్యే చాఽఽత్మనశ్చేతనత్వముక్తమిత్యాహ —
స యదితి ।
ఆత్మనః సదా చైతన్యజ్యోతిష్ట్వం స్వరూపం న కేవలముక్తాదాగమాదేవ సిద్ధం కిన్తు పూర్వోక్తాదనుమానాచ్చ స్థితమిత్యాహ —
స్థితం చేతి ।
వృత్తమనూద్య సంమ్బన్ధం వక్తుకామశ్చోదయతి —
స యదీతి ।
అత్రేతి సుషుప్తిరుక్తా ।
చైతన్యస్వభావస్యైవ సుషుప్తే విశేషజ్ఞానాభావం సాధయతి —
ఉచ్యత ఇతి ।
సుషుప్తిః సప్తమ్యర్థః । అజ్ఞానం విశేషజ్ఞానాభావః ।
కోఽసావజ్ఞానహేతుస్తమాహ —
ఎకత్వమితి ।
జీవస్య పరేణాఽఽత్మనా యదేకత్వం తత్కథం సుషుప్తే విశేషజ్ఞానాభావే కారణం తస్మిన్సత్యపి చైతన్యస్వభావానివృత్తేరితి శఙ్కతే —
తత్కథమితి ।
తత్ర స్త్రీవాక్యముత్తరత్వేనోత్థాపయతి —
ఉచ్యత ఇతి ।
తత్ర దృష్టాన్తభాగమాచష్టే —
దృష్టాన్తేనేతి ।
ఎకత్వకృతో విశేషజ్ఞానాభావో వివక్షితోఽర్థః పరిష్వఙ్గప్రయుక్తసుఖాభినివేశాదజ్ఞానం కిమితి కల్ప్యతే స్వాభావికమేవ తత్కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అపరిష్వక్తస్త్వితి ।
తర్హి పరిష్వఙ్గవతోఽపి స్వభావవిపరిలోపాసంభవాద్విశేషవిజ్ఞానం స్యాదితి చేన్నేత్యాహ —
పరిష్వఙ్గేతి ।
స్త్రీపుంసలక్షణయోర్వ్యామిశ్రత్వం పరిష్వఙ్గస్తదుత్తరకాలం సంభోగఫలప్రాప్తిరేకత్వాపత్తిస్తద్వశాద్విశేషాజ్ఞానమిత్యర్థః ।
దార్ష్టాన్తికం వ్యాకరోతి —
ఎవమేవేతి ।
భూతమాత్రాః శరీరేన్ద్రియలక్షణాస్తాభిశ్చిదాత్మనస్తాదాత్మ్యాధ్యాసాత్తత్ప్రతిబిమ్బో జాతస్తతో విభక్తవద్భాతీత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ —
సైన్ధవేతి ।
తస్య దేహాదౌ ప్రవేశం దృష్టాన్తేన దర్శయతి —
జలాదావితి ।
ఉపసర్గబలలబ్ధమర్థం కథయతి —
ఎకీభూత ఇతి ।
తాదాత్మ్యం వ్యావర్తయితుం నిరన్తర ఇత్యుక్తమ్ ।
పరమాత్మాభేదప్రయుక్తమనవచ్ఛిన్నత్వమాహ —
సర్వాత్మేతి ।
ఎవం స్త్రీవాక్యాక్షరాణి వ్యాఖ్యాయ చోద్యపరిహారం ప్రకటయతి —
తత్రేతి ।
ప్రత్యగాత్మనీతి యావత్ । ఇహేతి సుషుప్తిరుచ్యతే । యథా పరిష్వక్తయోః స్త్రీపుంసయోరేకత్వం పుంసో విశేషవిజ్ఞానాభావే కారణం తథా పరేణాఽఽత్మనా సుషుప్తే జీవస్యైకత్వం విశేషవిజ్ఞానాభావే తస్య తత్ర కారణముక్తమిత్యర్థః ।
స్త్రీవాక్యే శ్రౌతమర్థమభిధాయాఽఽర్థికమర్థమాహ —
తత్రేతి ।
కిం పునర్నానాత్వే కారణమితి తదాహ —
నానాత్వే చేతి ।
ఉక్తమథ యోఽన్యామిత్యాదావిత్యర్థః ।
కిమేతావతా సుషుప్తే విశేషవిజ్ఞానాభావస్యాఽఽయాతం తత్రాఽఽహ —
తత్రేతి ।
విశేషవిజ్ఞానే నానాత్వం తత్ర చావిద్యా కారణమితి స్థితే సతీతి యావత్ । యదా తదేతి సుషుప్తిర్వివక్షితా । ప్రవివిక్తత్వం కార్యకారణావిద్యావిరహితత్వమ్ । సర్వేణ పూర్ణేన పరమాత్మనా సహేత్యర్థః । విజ్ఞానాత్మా షష్ఠ్యోచ్యతే ।
ఎకత్వఫలమాహ —
తతశ్చేతి ।
ఉక్తముపజీవ్యాఽఽప్తకామవాక్యమవతార్య వ్యాచష్టే —
యస్మాదితి ।
ఆప్తకామత్వం సమర్థయతే —
యస్మాత్సమస్తమితి ।
తదేవ వ్యతిరేకముఖేన విశదయతి —
యస్య హీత్యాదినా ।
విశేషణాన్తరమాకాఙ్క్షాపూర్వకమాదాయ వ్యాచష్టే —
కిమన్యస్మాదిత్యాదినా ।
సుషుప్తేరన్యత్రాఽఽత్మనః సకాశాదన్యత్వేన ప్రవిభక్తా ఇవ కామ్యమానాః సుషుప్తావాత్మైవ కామాస్తస్మాదాత్మకామమాత్మరూపమిత్యేతద్దృష్టాన్తేనాఽఽహ —
యథేతి ।
అవస్థాద్వయే ఖల్వాత్మనః సకాశాదన్యత్వేన ప్రవిభక్తా ఇవ కామాః కామ్యన్త ఇతి కామాః । న చైవం సుషుప్త్యవస్థాయామాత్మనస్తే భిద్యన్తే కిన్తు సుషుప్తస్యాఽఽత్మైవ కామా ఇత్యాత్మకామస్తద్రూపమిత్యర్థః ।
తస్యాఽఽత్మైవేత్యత్ర హేతుమాహ —
అన్యత్వేతి ।
యద్యపి సుషుప్తేఽవిద్యా విద్యతే తథాఽపి న సాఽభివ్యక్తాఽస్తీత్యనర్థపరిహారోపపత్తిరిత్యర్థః । కామానామాత్మాశ్రయత్వపక్షం ప్రతిక్షేప్తుం తృతీయం విశేషణమ్ । శోకమధ్యం శోకస్యాన్తరం ప్రత్యగ్భూతమితి యావత్ ।
తర్హి శోకవత్త్వం ప్రాప్తం నేత్యాహ —
సర్వథేతి ।
పక్షద్వయేఽపి శోకశూన్యమాత్మరూపమ్ । న హి శోకో యేనాఽఽత్మవాంస్తస్య శోకవత్త్వం శోకస్యాఽఽత్మాధీనసత్తాస్ఫుర్తేరాత్మాతిరేకేణాభావాదిత్యర్థః ॥ ౨౧ ॥