తాసాం పరమసూక్ష్మత్వం దృష్టాన్తేన దర్శయతి —
యథేతి ।
కథమన్నరసస్య వర్ణవిశేషప్రాప్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
వాతేతి ।
భుక్తస్యాన్నస్య పరిణామవిశేషో వాతబాహుల్యే నీలో భవతి పిత్తాధిక్యే పిఙ్గలో జాయతే శ్లేశ్మాతిశయే శుక్లో భవతి పిత్తాల్పత్వే హరితః సామ్యే చ ధాతూనాం లోహిత ఇతి తేషాం మిథః సంయోగవైషమ్యాత్తత్సామ్యాచ్చ విచిత్రా బహవశ్చాన్నరసా భవన్తి తద్వ్యాప్తానాం నాడీనామపి తాదృశో వర్ణో జాయతే ।
‘ అరుణాః శిరా వాతవహా నీలాః పిత్తవహాః శిరాః ।
అసృగ్వహాస్తు రోహిణ్యో గౌర్యః శ్లేష్మవహాః శిరాః ॥’
ఇతి సౌశ్రుతే దర్శనాదిత్యర్థః ।
నాడీస్వరూపం నిరూప్య యత్ర జాగరితే లిఙ్గశరీరస్య వృత్తిం దర్శయతి —
తాస్త్వితి ।
ఎవంవిధాస్విత్యస్యైవ వివరణం సూక్ష్మాస్విత్యాది । పఞ్చభూతాని దశేన్ద్రియాణి ప్రాణోఽన్తఃకరణమితి సప్తదశకమ్ ।
జాగరితే లిఙ్గశరీరస్య స్థితిముక్త్వా స్వాప్నీం తత్స్థితిమాహ —
తల్లిఙ్గమితి ।
వివక్షితాం స్వప్నస్థితిముక్త్వా శ్రుత్యక్షరాణి యోజయతి —
అథేత్యాదినా ।
స్వప్నే ధర్మాదినిమిత్తవశాన్మిథ్యైవ లిఙ్గం నానాకారమవభాసతే తన్మిథ్యాజ్ఞానం లిఙ్గానుగతమూలావిద్యాకార్యత్వాదవిద్యేతి స్థితే సతీత్యథశబ్దార్థమాహ —
ఎవం సతీతి ।
తస్మిన్కాలే స్వప్నదర్శనే విజ్ఞేయమితి శేషః ।
ఇవశబ్దర్థమాహ —
నేత్యాదినా ।
ఉక్తోదాహరణేన సముచ్చిత్యోదహరణాన్తరమాహ —
తథేతి ।
గర్తాదిపతనప్రతీతౌ హేతుమాహ —
తాదృశీ హీతి ।
తాదృశత్వం విశదయతి —
అత్యన్తేతి ।
యథోక్తవాసనాప్రభవత్వం కథం గర్తపతనాదేరవగతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
దుఃఖేతి ।
యదేవేత్యాదిశ్రుతేరర్థమాహ —
కిం బహునేతి ।
భయమిత్యస్య భయరూపమితి వ్యాఖ్యానమ్ । భయం రూప్యతే యేన తత్కారణం తథా ।
హస్త్యది నాస్తి చేత్కథం స్వప్నే భాతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అవిద్యేతి ।
అథ యత్ర దేవ ఇవేత్యాదేస్తాత్పర్యమాహ —
అథేతి ।
తత్ర తస్యాః ఫలముచ్యత ఇతి శేషః ।
తాత్పర్యోక్త్యాఽథశబ్దార్థముక్త్వా విద్యయా విషయస్వరూపే ప్రశ్నపూర్వకం వదన్యత్రేత్యాదేరర్థమాహ —
కిం విషయేతి ।
ఇవశబ్దప్రయోగాత్స్వప్న ఎవోక్త ఇతి శఙ్కాం వారయతి —
దేవతేతి ।
విద్యేత్యుపాస్తిరుక్తా । అభిషిక్తో రాజ్యస్థో జగ్రదవస్థాయామితి శేషః ।
అహమేవేదమిత్యాద్యవతారయతి —
ఎవమితి ।
యథాఽవిద్యాయామపకృష్యమాణాయాం కార్యముక్తం తద్వదిత్యర్థః । యదేతి జాగరితోక్తిః । ఇదం చైతన్యమహమేవ చిన్మాత్రం న తు మదతిరేకేణాస్తి తస్మాదహం సర్వః పూర్ణోఽస్మీతి జానాతీత్యర్థః ।
సర్వాత్మభావస్య పరమత్వముపపాదయతి —
యత్త్విత్యాదినా ।
తత్ర తేనాఽఽకారేణావిద్యాఽవస్థితేత్యాహ —
తదవస్థేతి ।
తస్యాః కార్యమాహ —
తయేతి ।
సమస్తత్వం పూర్ణత్వమ్ । అనన్తరత్వమేకరసత్వమ్ । అబాహ్యత్వం ప్రత్యక్త్వమ్ । యోఽయం యథోక్తో లోకః సోఽస్యాఽఽత్మనో లోకాన్పూర్వోక్తానపేక్ష్య పరమ ఇతి సంబన్ధః ।
వాక్యార్థముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
మోక్షో విద్యాఫలమిత్యుత్తరత్ర సంబన్ధః ।
తస్య ప్రత్యక్షత్వం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
యథేతి ।
విద్యాఫలవదవిద్యాఫలమపి స్వప్నే ప్రత్యక్షమిత్యుక్తమనువదతి —
తథేతి ।
విద్యాఫలమవిద్యాఫలం చేత్యుక్తముపసంహరతి —
తే ఎతే ఇతి ।
ఉక్తం ఫలద్వయం విభజతే —
విద్యయేతి ।
అసర్వో భవతీత్యేతత్ప్రకటయతి —
అన్యత ఇతి ।
ప్రవిభాగఫలమాహ —
యత ఇతి ।
విరోధఫలం కథయతి —
విరుద్ధత్వాదితి ।
అవిద్యాకార్యం నిగమయతి —
అసర్వేతి ।
అవిద్యాయాశ్చేత్పరిచ్ఛిన్నఫలత్వం తదా తస్య భిన్నత్వాదేవ యథోక్తం విరోధాది దుర్వారమిత్యర్థః ।
విద్యాఫలం నిగమయతి —
సమస్తస్త్వితి ।
నన్వవిద్యాయాః సతత్త్వం నిరూపయితుమారబ్ధం న చ తదద్యాపి దర్శితం తథా చ కిం కృతం స్యాదత ఆహ —
అత ఇతి ।
కార్యవశాదితి యావత్ ।
ఇదంశబ్దార్థమేవ స్ఫుటయతి —
సర్వాత్మనామితి ।
గ్రాహకత్వమేవ వ్యనక్తి —
ఆత్మన ఇతి ।
వస్త్వన్తరోపస్థితిఫలమాహ —
తత ఇతి ।
కామస్య కార్యమాహ —
యత ఇతి ।
క్రియాతః ఫలం లభతే తద్భోగకాలే చ రాగాదినా క్రియామాదధాతీత్యవిచ్ఛిన్నః సంసారస్తద్యావన్న సమ్యగ్జ్ఞానం తావన్మిథ్యాజ్ఞాననిదానమవిద్యా దుర్వారేత్యాహ —
తత ఇతి ।
భేదదర్శననిదానమవిద్యేత్యవిద్యాసూత్రే వృత్తమిత్యాహ —
తదేతదితి ।
తత్రైవ వాక్యశేషమనుకూలయతి —
వక్ష్యమాణం చేతి ।
అవిద్యాఽఽత్మనః స్వభావో న వేతి విచారే కిం నిర్ణీతం భవతీత్యాశఙ్క్య వృత్తం కీర్తయతి —
ఇదమితి ।
అవిద్యాయాః పరిచ్ఛిన్నఫలత్వమస్తి తతో వైపరీత్యేన విద్యయాః కార్యముక్తం స చ సర్వాత్మభావో దర్శిత ఇతి యోజనా ।
సంప్రతి నిర్ణీతమర్థం దర్శయతి —
సా చేతి ।
జ్ఞానే సత్యవిద్యానివృత్తిరిత్యత్ర వాక్యశేషం ప్రమాణయతి —
తచ్చేతి ।
అవిద్యా నాఽఽత్మనః స్వభావో నివర్త్యత్వాద్రజ్జుసర్పవదిత్యాహ —
తస్మాదితి ।
నివర్త్యత్వేఽప్యాత్మస్వభావత్వే కా హానిరిత్యాశఙ్యాఽఽహ —
న హీతి ।
అవిద్యాయాః స్వాభావికత్వాభావే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ॥ ౨౦ ॥