అత్ర పితేత్యాదివాక్యమవతారయితుం వృత్తమనుద్రవతి —
ప్రకృత ఇతి ।
అవిద్యాదినిర్మోకే హేతుద్వయమాహ —
అసంగత్వాదితి ।
యద్యపి నాఽఽగన్తుకత్వమవిద్యాయా యుక్తం తథాఽప్యభివ్యక్తా సాఽనర్థహేతురాగన్తుకీతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
స్త్రీవాక్యనిరస్యాం శఙ్కామనువదతి —
తత్రేతి ।
కామాదివిమోకే దర్శితే సతీతి యావత్ ।
స్వభావస్యాపాయో న సంభవతీత్యభిప్రేత్య హేతుమాహ
యస్మాదితి ।
శఙ్కోత్తరత్వేన స్త్రీవాక్యమవతార్య తాత్పర్యం పూర్వోక్తమనుకీర్తయతి —
స్వయమితి ।
వృత్తమనూద్యోత్తరగ్రన్థముత్థాపయతి —
ఇత్యేతదితి ।
స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వస్య స్వాభావికత్వమేతచ్ఛబ్దార్థః । ప్రాసంగికం కామాదేరాగన్తుకత్వోక్తిప్రసంగాదాగతమితి యావత్ ।
ప్రకృతమేవ దర్శయతి —
అత్ర చేతి ।
అతిచ్ఛన్దాదివాక్యం సప్తమ్యర్థః । ప్రత్యక్షతః స్వరూపచైతన్యవశాద్యథోక్తాత్మరూపస్య సుషుప్తే గృహ్యమాణత్వముత్థితస్య పరామర్శాదవధేయమ్ ।
కామాదిసంబన్ధవదాత్మనస్తద్రహితమపి రూపం కల్పితమేవేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తేదేతదితి ।
ప్రకృతమర్థముక్త్వోత్తరవాక్యస్థసప్తమ్యర్థమాహ —
ఎతస్మిన్నితి ।
జనకోఽప్యత్రాపితా భవతీతి సంబన్ధః ।
పితాఽప్యత్రాపితా భవతీత్యుపపాదయతి —
తస్య చేత్యాదినా ।
యథాఽస్మిన్కాలే పితా పుత్రస్యాపితా భవతి తద్వదిత్యాహ —
తథేతి ।
నాస్యార్థస్య ప్రతిపాదకః శబ్దోఽస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సామర్థ్యాదితి ।
తదేవ సామర్థ్యం దర్శయతి —
ఉభయోరితి ।
సుషుప్తే కర్మాతిక్రమే ప్రమాణమాహ —
అపహతేతి ।
పునర్లోకదేవశబ్దావనువాదార్థౌ ।
వాక్యాన్తరమాదాయ వ్యాచష్టే —
తథేత్యాదినా ।
సాధ్యసాధనసంబన్ధాభిధాయకా బ్రాహ్మణలక్షణా ఇతి శేషః । అభిధాయకత్వేన ప్రమాణత్వేన ప్రమేయత్వేన చేత్యర్థః ।
అత్ర స్తేనోఽస్తేనో భవతీత్యాద
“బ్రాహ్మణ్యాం క్షత్రియాత్సూతో వైశ్యాద్వైదేహకస్తథా ।
శూద్రాజ్జాతస్తు చాణ్డాలః సర్వధర్మబహిష్కృతః” (యా.స్మృ.౧-౯౩)
ఇతి స్మృతిమాశ్రిత్యాఽఽహ —
చాణ్డాలో నామేతి ।
’జాతో నిషాదాచ్ఛూద్రాయాం జాత్యా భవతి పుల్కసః’ । ఇతి స్మృతేః శూద్రాయాం బ్రాహ్మణాజ్జాతో నిషాదః స చ జాత్యా శూద్రస్తస్మాత్క్షత్రియాయాం జాతః పుల్కసో భవతీతి వ్యాఖ్యానముపేత్యాఽఽహ —
శూద్రేణైవేతి ।
శ్రమణాదివాక్యస్య తాత్పర్యమాహ —
తథేతి ।
తథా చాణ్డాలవదితి యావత్ ।
పరివ్రాట్తాపసయోరేవ గ్రహణాత్తత్కర్మాయోగేఽపి సౌషుప్తస్య వర్ణాశ్రమాన్తరకర్మయోగం శఙ్కిత్వాఽఽహ —
సర్వేషామితి ।
అదిశబ్దేన వయోవస్థాది గృహ్యతే ।
సౌషుప్తే పురుషే ప్రకృతే కథమనన్వాగతమితి నపుంసకప్రయోగస్తత్రాఽఽహ —
రూపపరత్వాదితి ।
తత్పరత్వే హేతుమనుషఙ్గం దర్శయతి —
అభయమితి ।
హేతువాక్యమాకాఙ్క్షాపూర్వకముత్థాప్య వ్యాచష్టే —
కిం పునరిత్యాదినా ।
యస్మాదతిచ్ఛన్దాదివాక్యోక్తస్వభావోఽయమాత్మా సుషుప్తికాలే హృదయనిష్ఠాన్సర్వాఞ్ఛోకానతిక్రామతి తస్మాదేతదాత్మరూపం పుణ్యపాపాభ్యామనన్వాగతం యుక్తమిత్యర్థః ।
శోకశబ్దస్య కామవిషయత్వం సాధయతి —
ఇష్టేతి ।
కథం తస్యాః శోకత్వాపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఇష్టం హీతి ।
తేషాం పర్యాయత్వేఽపి ప్రకృతే కిమాయాతం తదాహ —
యస్మాదితి ।
అత్రేతి సుషుప్తిరుచ్యతే । అతః సర్వకామాతితీర్ణత్వాదిత్యుత్తరత్ర సంబన్ధః ।
న కేవలం శోకశబ్దస్య కామవిషయత్వముపపన్నమేవ కిన్తు సంనిధేరపి సిద్ధమిత్యాహ —
న కఞ్చనేతి ।
శోకశబ్దస్య కామవిషయత్వేఽపి తదత్యయమాత్రాత్కథం కర్మాత్యయః స్యదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కామశ్చేతి ।
తత్ర వాక్యశేషం ప్రమాణయతి —
వక్ష్యతి హీతి ।
కామస్య కర్మహేతుత్వే సిద్ధే ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
హృదయస్య శోకానతిక్రామతీత్యత్ర హృదయశబ్దార్థమాహ —
హృదయమితీతి ।
మాంసపిణ్డవిశేషవిషయం హృదయపదం కథం బుద్ధిమాహేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తాత్స్థ్యాదితి ।
తథా మఞ్చాః క్రోశన్తీతి మఞ్చక్రోశనముచ్యమానం మఞ్చస్థాన్పురుషానుపచారాదాహ తథా హృదయస్థత్వాద్బుద్ధేరుపచారబుద్ధిం హృదయశబ్దో దర్శయతీత్యర్థః ।
హృదయశబ్దార్థముక్త్వా తస్య సంబన్ధం దర్శయతి —
హృదయస్యేతి ।
తానతిక్రాన్తో భవతీతి శేషః ।
ఆత్మాశ్రయాస్తే న బుద్ధిమాశ్రయన్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
బుద్ధీతి ।
కథం తర్హి కేచిదాత్మాశ్రయత్వం తేషాం వదన్తీత్యాశఙ్క్య భ్రాన్తివశాదిత్యాహ —
ఆత్మేతి ।
భవతు కామానాం హృదయాశ్రితత్వం తథాఽపి తత్సంబన్ధద్వారా తదాశ్రయత్వసంభవాత్కథమాత్మా సుషుప్తే కామానతివర్తతే తత్రాఽఽహ —
హృదయేతి ।
తత్సంబన్ధాతీతత్వే శ్రుతిసిద్ధే ఫలితమాహ —
హృదయకరణేతి ।