ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಚತುರ್ಥೋಽಧ್ಯಾಯಃತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಯದ್ವೈ ತನ್ನ ಪಶ್ಯತಿ ಪಶ್ಯನ್ವೈ ತನ್ನ ಪಶ್ಯತಿ ನ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೃಷ್ಟೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇಽವಿನಾಶಿತ್ವಾತ್ । ನ ತು ತದ್ದ್ವಿತೀಯಮಸ್ತಿ ತತೋಽನ್ಯದ್ವಿಭಕ್ತಂ ಯತ್ಪಶ್ಯೇತ್ ॥ ೨೩ ॥
ಯದ್ವೈ ಸುಷುಪ್ತೇ ತತ್ ನ ಪಶ್ಯತಿ, ಪಶ್ಯನ್ವೈ ತತ್ ತತ್ರ ಪಶ್ಯನ್ನೇವ ನ ಪಶ್ಯತಿ । ಯತ್ ತತ್ರ ಸುಷುಪ್ತೇ ನ ಪಶ್ಯತೀತಿ ಜಾನೀಷೇ, ತತ್ ನ ತಥಾ ಗೃಹ್ಣೀಯಾಃ ; ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಪಶ್ಯನ್ವೈ ಭವತಿ ತತ್ರ । ನನು ಏವಂ ನ ಪಶ್ಯತೀತಿ ಸುಷುಪ್ತೇ ಜಾನೀಮಃ, ಯತಃ ನ ಚಕ್ಷುರ್ವಾ ಮನೋ ವಾ ದರ್ಶನೇ ಕರಣಂ ವ್ಯಾಪೃತಮಸ್ತಿ ; ವ್ಯಾಪೃತೇಷು ಹಿ ದರ್ಶನಶ್ರವಣಾದಿಷು, ಪಶ್ಯತೀತಿ ವ್ಯವಹಾರೋ ಭವತಿ, ಶೃಣೋತೀತಿ ವಾ ; ನ ಚ ವ್ಯಾಪೃತಾನಿ ಕರಣಾನಿ ಪಶ್ಯಾಮಃ ; ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಪಶ್ಯತ್ಯೇವ ಅಯಮ್ । ನ ಹಿ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಪಶ್ಯನ್ನೇವ ಭವತಿ ; ಕಥಮ್ ? ನ — ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ದ್ರಷ್ಟುಃ ದೃಷ್ಟಿಕರ್ತುಃ ಯಾ ದೃಷ್ಟಿಃ, ತಸ್ಯಾ ದೃಷ್ಟೇಃ ವಿಪರಿಲೋಪಃ ವಿನಾಶಃ, ಸಃ ನ ವಿದ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಅಗ್ನೇರೌಷ್ಣ್ಯಂ ಯಾವದಗ್ನಿಭಾವಿ, ತಥಾ ಅಯಂ ಚ ಆತ್ಮಾ ದ್ರಷ್ಟಾ ಅವಿನಾಶೀ, ಅತಃ ಅವಿನಾಶಿತ್ವಾತ್ ಆತ್ಮನೋ ದೃಷ್ಟಿರಪಿ ಅವಿನಾಶಿನೀ, ಯಾವದ್ದ್ರಷ್ಟೃಭಾವಿನೀ ಹಿ ಸಾ । ನನು ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮಿದಮಭಿಧೀಯತೇ — ದ್ರಷ್ಟುಃ ಸಾ ದೃಷ್ಟಿಃ ನ ವಿಪರಿಲುಪ್ಯತೇ ಇತಿ ಚ ; ದೃಷ್ಟಿಶ್ಚ ದ್ರಷ್ಟ್ರಾ ಕ್ರಿಯತೇ ; ದೃಷ್ಟಿಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ; ಕ್ರಿಯಮಾಣಾ ಚ ದ್ರಷ್ಟ್ರಾ ದೃಷ್ಟಿಃ ನ ವಿಪರಿಲುಪ್ಯತ ಇತಿ ಚ ಅಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ ; ನನು ನ ವಿಪರಿಲುಪ್ಯತೇ ಇತಿ ವಚನಾತ್ ಅವಿನಾಶಿನೀ ಸ್ಯಾತ್ , ನ, ವಚನಸ್ಯ ಜ್ಞಾಪಕತ್ವಾತ್ ; ನ ಹಿ ನ್ಯಾಯಪ್ರಾಪ್ತೋ ವಿನಾಶಃ ಕೃತಕಸ್ಯ ವಚನಶತೇನಾಪಿ ವಾರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ವಚನಸ್ಯ ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತಾರ್ಥಜ್ಞಾಪಕತ್ವಾತ್ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ಆದಿತ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾಶಕತ್ವವತ್ ದರ್ಶನೋಪಪತ್ತೇಃ ; ಯಥಾ ಆದಿತ್ಯಾದಯಃ ನಿತ್ಯಪ್ರಕಾಶಸ್ವಭಾವಾ ಏವ ಸಂತಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೇನ ನಿತ್ಯೇನೈವ ಪ್ರಕಾಶೇನ ಪ್ರಕಾಶಯಂತಿ ; ನ ಹಿ ಅಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಾನಃ ಸಂತಃ ಪ್ರಕಾಶಂ ಕುರ್ವಂತಃ ಪ್ರಕಾಶಯಂತೀತ್ಯುಚ್ಯಂತೇ, ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಸ್ವಭಾವೇನೈವ ನಿತ್ಯೇನ ಪ್ರಕಾಶೇನ — ತಥಾ ಅಯಮಪಿ ಆತ್ಮಾ ಅವಿಪರಿಲುಪ್ತಸ್ವಭಾವಯಾ ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ನಿತ್ಯಯಾ ದ್ರಷ್ಟೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಗೌಣಂ ತರ್ಹಿ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮ್ , ನ, ಏವಮೇವ ಮುಖ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ; ಯದಿ ಹಿ ಅನ್ಯಥಾಪಿ ಆತ್ಮನೋ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮ್ , ತದಾ ಅಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವಮ್ ; ನ ತು ಆತ್ಮನಃ ಅನ್ಯೋ ದರ್ಶನಪ್ರಕಾರೋಽಸ್ತಿ ; ತತ್ ಏವಮೇವ ಮುಖ್ಯಂ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ, ನಾನ್ಯಥಾ — ಯಥಾ ಆದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಪ್ರಕಾಶಯಿತೃತ್ವಂ ನಿತ್ಯೇನೈವ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೇನ ಅಕ್ರಿಯಮಾಣೇನ ಪ್ರಕಾಶೇನ, ತದೇವ ಚ ಪ್ರಕಾಶಯಿತೃತ್ವಂ ಮುಖ್ಯಮ್ , ಪ್ರಕಾಶಯಿತೃತ್ವಾಂತರಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ನ ದ್ರಷ್ಟುಃ ದೃಷ್ಟಿಃ ವಿಪರಿಲುಪ್ಯತೇ ಇತಿ ನ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಗಂಧೋಽಪ್ಯಸ್ತಿ । ನನು ಅನಿತ್ಯಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃವಿಷಯ ಏವ ತೃಚ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗೋ ದೃಷ್ಟಃ — ಯಥಾ ಛೇತ್ತಾ ಭೇತ್ತಾ ಗಂತೇತಿ, ತಥಾ ದ್ರಷ್ಟೇತ್ಯತ್ರಾಪೀತಿ ಚೇತ್ — ನ, ಪ್ರಕಾಶಯಿತೇತಿ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಭವತು ಪ್ರಕಾಶಕೇಷು, ಅನ್ಯಥಾ ಅಸಂಭವಾತ್ , ನ ತ್ವಾತ್ಮನೀತಿ ಚೇತ್ — ನ, ದೃಷ್ಟ್ಯವಿಪರಿಲೋಪಶ್ರುತೇಃ । ಪಶ್ಯಾಮಿ — ನ ಪಶ್ಯಾಮಿ — ಇತ್ಯನುಭವದರ್ಶನಾತ್ ನೇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಕರಣವ್ಯಾಪಾರವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ; ಉದ್ಧೃತಚಕ್ಷುಷಾಂ ಚ ಸ್ವಪ್ನೇ ಆತ್ಮದೃಷ್ಟೇರವಿಪರಿಲೋಪದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅವಿಪರಿಲುಪ್ತಸ್ವಭಾವೈವ ಆತ್ಮನೋ ದೃಷ್ಟಿಃ ; ಅತಃ ತಯಾ ಅವಿಪರಿಲುಪ್ತಯಾ ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವಭಾವಯಾ ಪಶ್ಯನ್ನೇವ ಭವತಿ ಸುಷುಪ್ತೇ ॥

ಯದ್ವೈ ತದಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಚೋದಿತಾರ್ಥಾನುವಾದಸ್ತತ್ಪರಿಹಾರಸ್ತು ಪಶ್ಯನ್ನಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಿತಿ ವಿಭಜತೇ —

ಯತ್ತತ್ರೇತಿ ।

ನ ಹೀತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯನಿರಸ್ಯಾಮಾಶಂಕಾಮಾಹ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ಚಕ್ಷುರಾದಿವ್ಯಾಪಾರಾಭಾವೇಽಪಿ ಸುಷುಪ್ತೇ ದರ್ಶನಾದಿ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ವ್ಯಾಪೃತೇಷ್ವಿತಿ ।

ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ತತ್ರಾಪಿ ಕರಣವ್ಯಾಪಾರೋ ನೇತ್ಯಾಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

ಅಯಮಿತಿ ಸುಷುಪ್ತಪುರುಷೋಕ್ತಿಃ ।

ನ ಪಶ್ಯತ್ಯೇವೇತಿ ನಿಯಮಂ ನಿಷೇಧತಿ   —

ನ ಹೀತಿ ।

ತತ್ರ ಹೇತುಂ ವಕ್ತುಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ಪ್ರಸ್ತೌತಿ —

ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।

ತತ್ರಾಽಽಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುವಾಕ್ಯಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅವಿನಾಶಿತ್ವಾದಿತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಕುರ್ವಂದೃಷ್ಟೇರ್ವಿನಾಶಾಭಾವಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —

ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೃಷ್ಟಿರ್ನ ನಶ್ಯತೀತ್ಯತ್ರ ವಿರೋಧಂ ಚೋದಯತಿ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಮೇವ ಸಾಧಯತಿ —

ದೃಷ್ಟಿಶ್ಚೇತಿ ।

ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ವಚನಾದವಿನಾಶಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ತಸ್ಯಾಕಾರಕತ್ವಾನ್ನೈವಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ —

ನ ವಚನಸ್ಯೇತಿ ।

ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಯತ್ಕೃತಕಂ ತದನಿತ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯನುಗೃಹೀತಾನುಮಾನವಿರೋಧಾದ್ವಚೋ ನ ಕಾರ್ಯನಿತ್ಯತ್ವಬೋಧಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕೂಟಸ್ಥದೃಷ್ಟಿರೇವಾತ್ರ ದ್ರಷ್ಟೃಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ನ ದೃಷ್ಟಿಕರ್ತಾ ತನ್ನ ವಿಪ್ರಷೇಧೋಽಸ್ತೀತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ —

ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।

ಆದಿತ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾಶಕತ್ವವದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಯಥೇತಿ ।

ದೃಷ್ಟಾಂತೇಽಪಿ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಽಽಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ದರ್ಶನೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯುಕ್ತಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ವಿಭಜತೇ —

ತಥೇತಿ ।

ಆತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯದೃಷ್ಟಿತ್ವೇ ದೋಷಮಾಶಂಕತೇ —

ಗೌಣಮಿತಿ ।

ಗೌಣಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾನ್ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಚಾನ್ಯಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಸ್ಯಾಭಾವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ —

ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತಾಮೇವೋಪಪತ್ತಿಮುಪದರ್ಶಯತಿ —

ಯದಿ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅನ್ಯಥಾ ಕೂಟಸ್ಥದೃಷ್ಟಿತ್ವಮಂತರೇಣೇತಿ ಯಾವತ್ । ದರ್ಶನಪ್ರಕಾರಸ್ಯಾನ್ಯತ್ವಂ ಕ್ರಿಯಾತ್ಮತ್ವಮ್ । ತಸ್ಯ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯತ್ವಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾಂತರಾನುಪಪತ್ತೌ ಫಲಿತಮಾಹ —

ತದೇವಮೇವೇತಿ ।

ನಿತ್ಯದೃಷ್ಟಿತ್ವೇನೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —

ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತಥಾಽಽತ್ಮನೋಽಪಿ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ನಿತ್ಯೇನೈವ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೇನ ಚೈತನ್ಯಜ್ಯೋತಿಷಾ ಸಿಧ್ಯತಿ ತದೇವ ಚ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ಮುಖ್ಯಂ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾಂತರಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಆತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯದೃಷ್ಟಿಸ್ವಭಾವತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ತೃಜಂತಂ ದೃಷ್ಟೃಶಬ್ದಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಶಂಕತೇ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ಅತ್ರಾಪ್ಯನಿತ್ಯಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃವಿಷಯಸ್ತೃಜಂತಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।

ತೃಜಂತಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಸ್ಯಾನಿತ್ಯಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃವಿಷಯತ್ವಂ ವ್ಯಭಿಚರಯನ್ನುತ್ತರಮಾಹ —

ನೇತಿ ।

ವೈಷಮ್ಯಾಶಂಕತೇ —

ಭವತ್ವಿತಿ ।

ಆದಿತ್ಯಾದಿಷು ಸ್ವಾಭಾವಿಕಪ್ರಕಾಶೇನ ಪ್ರಕಾಶಯಿತೃತ್ವಮಸ್ತು ಕಾದಾಚಿತ್ಕಪ್ರಕಾಶೇನ ಪ್ರಕಾಶಯಿತೃತ್ವಸ್ಯ ತೇಷ್ವಸಂಭವಾನ್ನ ತ್ವಾತ್ಮನಿ ನಿತ್ಯಾ ದೃಷ್ಟಿರಸ್ತಿ ತನ್ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಕಾದಾಚಿತ್ಕದೃಷ್ಟ್ಯೈವ ತಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟೃತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರತೀಚಶ್ಚಿದ್ರೂಪತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರೌತತ್ವಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವಂ ವಿನಾ ಪ್ರಕಾಶಯಿತೃತ್ವಮವಿಶಿಷ್ಟಮಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ —

ನ ದೃಷ್ಟೀತಿ ।

ಕೂಟಸ್ಥದೃಷ್ಟಿರಾತ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಂ ಶಂಕತೇ —

ಪಶ್ಯಾಮೀತಿ ।

ದ್ವಿವಿಧೋಽನುಭವಸ್ತಸ್ಯ ಕೂಟಸ್ಥದೃಷ್ಟಿತ್ವಮನುಗೃಹ್ಣಾತಿ ಚಕ್ಷುರಾದಿವ್ಯಾಪಾರಭಾವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪಶ್ಯಾಮಿ ನ ಪಶ್ಯಾಮೀತಿ ಧಿಯೋರಾತ್ಮಸಾಕ್ಷಿಕತ್ವಾದಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ —

ನ ಕರಣೇತಿ ।

ಆತ್ಮದೃಷ್ಟೇರ್ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —

ಉದ್ಧೃತೇತಿ ।

ಆತ್ಮದೃಷ್ಟೇರ್ನಿತ್ಯತ್ವಮುಪಸಂಹರತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ತನ್ನಿತ್ಯತ್ವೋಕ್ತಿಫಲಮಾಹ —

ಅತ ಇತಿ ।