ವಾಕ್ಯಾನಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಸ್ವಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ಫುಟೀಕರಣಾರ್ಥಂ ವಿಚಾರಯತಿ —
ಕಿಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಧರ್ಮಭೇದೋ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಸತಾಂ ಮಿಥೋ ಧರ್ಮಿಣಶ್ಚ ಭೇದೋಽಸ್ತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಧರ್ಮಸ್ಯ ದೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಪದಾರ್ಥಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರೋಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತಂ ಚಕ್ಷುರದ್ಯುಪಾಧಿಕೃತಮಿತ್ಯೇತತ್ । ಧರ್ಮಾನ್ಯತ್ವಂ ಧರ್ಮತ್ವಂ ಧರ್ಮಿಣೋ ಮಿಥೋಽನ್ಯತ್ವಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭರ್ತೃಪ್ರಪಂಚಮತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಗವಾದೀನಾಂ ಸಾವಯವತ್ವಾದ್ರೂಪಭೇದಸಂಭವಾದೇಕೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನ್ನತ್ವಂ ರೂಪಾಂತರೇಣ ಭಿನ್ನತ್ವಮಿತ್ಯುಭಯಥಾತ್ವೇಽಪಿ ನಿರವಯವೇಷ್ವಾತ್ಮಾದಿಷು ಕಥಮನೇಕರಸತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —
ಯಥಾ ಸ್ಥೂಲೇಷ್ವಿತಿ ।
ಏಕರೂಪತ್ವೇ ವಸ್ತುನೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಾದೃಷ್ಟೇರ್ನಾನಾರೂಪತ್ವೇ ಗವಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತದರ್ಶನಾತ್ತದೇವಾನುಮೇಯಮ್ । ವಿಮತಂ ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನಂ ವಸ್ತುತ್ವಾದ್ಗವಾದಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಗಗನಾದಿಷು ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನತ್ವಮನುಮೀಯತೇ ತಥಾಽಪಿ ಕಥಮಾತ್ಮನಿ ತದನುಮಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಸ್ತುತ್ವಸ್ಯ ನಾನಾರೂಪತ್ವೇನಾವ್ಯಭಿಚಾರಾದಾತ್ಮನ್ಯಪಿ ಯಥೋಕ್ತಮನುಮಾನಂ ನಿರಂಕುಶಪ್ರಸರಮಿತ್ಯಾಹ —
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಾನುಮಾನಾನುಗ್ರಹಾದ್ಯದ್ವೈ ತದಿತ್ಯಾದೇರ್ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನೇ ವಸ್ತುನಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಭರ್ತೃಪ್ರಪಂಚೋಕ್ತಂ ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಂ ನಿರಾಕರೋತಿ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಚೈತನ್ಯಾವಿನಾಶೇ ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಚೇತ್ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ದೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಭೇದವಚನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —
ಯದಸ್ಯೇತಿ ।
ತದ್ಧಿ ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಮುಪಾಧೇರಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರಾದಿಭೇದಾಧೀನಪರಿಣಾಮವ್ಯಾಪಾರನಿವೃತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಮುಪಾಧಿಭೇದಸ್ಯಾನುದ್ಭಾಸ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ತೇನ ಭಿನ್ನಮಿವಾನುಪಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸ್ವಭಾವಂ ಯದ್ಯಪಿ ತಥಾಽಪಿ ಚಕ್ಷುರ್ದ್ವಾರೇಣ ಜಾಯಮಾನಾಯಾಂ ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತೌ ವ್ಯಕ್ತಂ ಚೈತನ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಿಘ್ರಾಣದ್ವಾರೇಣ ಜಾತಾಯಾಂ ತಸ್ಯಾಂ ವ್ಯಕ್ತಂ ಘ್ರಾತಿರಿತ್ಯುಪಾಧಿಭೇದಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಭೇದಾನುವಾದೇನ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾವಿನಾಶಿತ್ವೇ ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತೇ ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯೇ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ದೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಭೇದಕಲ್ಪನಾ ನ ಶ್ಲಿಷ್ಟೇತ್ಯಾಹ —
ಸೈಂಧವೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ವಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ನ ದೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಭೇದಕಲ್ಪನೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಯಥಾ ಘಟಾಕಾಶೋ ಮಹಾಕಾಶ ಇತ್ಯೇಕಶಬ್ದವಿಷಯತ್ವಾದುಪಾಧಿಭೇದೇಽಪ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯೈಕತ್ವಮಿಷ್ಟಂ ತಥೈಕಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತೇರೇಕತ್ವಂ ಚಿತ್ತೋಽಪಿ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಂ ತತ್ಕುತೋ ದೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಭೇದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ತಾಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಲೌಕಿಕೀ ಚೇತಿ ।
ಯತ್ತು ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ದೃಷ್ಟಾಂತೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ —
ದೃಷ್ಟಾಂತೇತಿ ।
ಕಿಮೇಕರೂಪತ್ವೇ ವಸ್ತುನೋ ದೃಷ್ಟಾಂತೋ ನಾಸ್ತಿ ಕಿಂ ವಾ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ತನ್ನಾನಾರೂಪತ್ವಸ್ಯೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ನಾಽಽದ್ಯಃ । ನಾನಾರೂಪವಸ್ತುವಾದಿಭಿರಪ್ಯೈಕಸ್ಯಾರೂಪಸ್ಯಾನವಸ್ಥಾಪರಿಹಾರಾರ್ಥಮನಾನಾರೂಪತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾದಸ್ಮಾಕಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಸಿದ್ಧೇರ್ವಸ್ತುತ್ವಹೇತೋಶ್ಚ ತತ್ರೈವಾನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಾದೇಕರೂಪಮೇವ ವಸ್ತು ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ —
ಯಥಾ ಹೀತಿ ।
ತನ್ನಿಮಿತ್ತಮೇವೇತ್ಯತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಸ್ವಚ್ಛಸ್ವಾಭಾವ್ಯಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ।
ಸ್ಫಟಿಕೇ ಹರಿತಾದಿಧರ್ಮಾಣಾಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಹಿ ಸ್ವಚ್ಛಸ್ವಾಭಾವ್ಯಂ ತದ್ವಶೇನ ಹರಿತಾದ್ಯುಪಾಧಿಭೇದಸಂಬಂಧವ್ಯತಿರೇಕೇಣೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಏಕಸ್ಯ ನಾನಾರೂಪತ್ವಂ ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮುಕ್ತ್ವಾ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ಮಿಥ್ಯಾನಾನಾನಿರ್ಭಾಸ ಉಪಹಿತತ್ವಾತ್ಸ್ಫಟಿಕವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚಾಽಽತ್ಮಾ ಮಿಥ್ಯಾನಾನಾತ್ವಾಧಾರಃ ಸ್ವಚ್ಛತ್ವಾತ್ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನವದಿತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಕಿಂಚಾಽಽತ್ಮಾ ಕಲ್ಪಿತ ನಾನಾತ್ವಾಧಾರೋ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಾದಾದಿತ್ಯಾದಿಜ್ಯೋತಿರ್ವದಿತ್ಯಾಹ —
ಸ್ವಯಮಿತಿ ।
ಆದಿತ್ಯಾದಾವಕಲ್ಪಿತೋಽಪಿ ಭೇದೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಸಾಮ್ಯಮಾಹ —
ಯಥಾ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅವಿಭಾಗ್ಯಂ ವಸ್ತುತೋ ವಿಭಾಗಾಯೋಗ್ಯಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಚಕ್ಷುರಾದೀನಿ ಚಾವಭಾಸಯದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಆತ್ಮನಃ ಸರ್ವಾವಭಾಸಕತ್ವೇ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ —
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಯತ್ತು ನಿರವಯವೇಷ್ವಪಿ ನಾನಾರೂಪತ್ವಮನುಮೇಯಮಿತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಆಕಾಶಾದೀನಾಂ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ —
ಯದಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಥಮಾಕಾಶಸ್ಯಾನೇಕಧರ್ಮವತ್ವಮೌಪಾಧಿಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಗತತ್ವಂ ತಾವದೌಪಾಧಿಕಮಿತಿ ಸಾಧಯತಿ —
ಆಕಾಶಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಗತತ್ವವ್ಯವಹಾರಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ —
ಸರ್ವೋಪಾಧೀತಿ ।
ನನ್ವಾಕಾಶಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರ ಗಮನಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸರ್ವಗತತ್ವಂ ಕಿಮಿತಿ ನ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಆಕಾಶೇ ಗಮನಾಯೋಗಂ ವಕ್ತುಂ ತತ್ಸ್ವರೂಪಮಾಹ —
ಗಮನಂ ಹೀತಿ ।
ನನು ಕುತಶ್ಚಿದ್ವಿಭಾಗೇ ಸಂಯೋಗೇ ಚ ಕೇನಚಿದ್ದೇಶೇನ ತತ್ಕಾರಣೀಭೂತಾ ಕ್ರಿಯಾಽಪಿ ಶ್ಯೇನಾದಾವಿವಾಽಽಕಾಶೇ ಭವಿಷ್ಯತಿ ನೇತ್ಯಾಹ —
ಸಾ ಚೇತಿ ।
ಸಾವಯವೇ ಹಿ ಶ್ಯೇನಾದೌ ಕ್ರಿಯಾ ದೃಶ್ಯತ ಆಕಾಶಂ ತ್ವವಿಶೇಷಂ ನಿರವಯವಂ ಕುತಸ್ತತ್ರ ಕ್ರಿಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಧರ್ಮಾಂತರಾಣ್ಯಾಕಾಶೇ ಭವಿಷ್ಯಂತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತೇಷಾಮಪಿ ಕ್ರಿಯಾಪೂರ್ವಕಾಣಾಮುಕ್ತನ್ಯಾಯಕವಲೀಕೃತತ್ವಮಾಹ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಭೇದಾಭೇದಾಭ್ಯಾಂ ದುರ್ವಚತ್ವಾಚ್ಚ ತತ್ರ ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಭಾವೋ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಆಕಾಶೇ ದರ್ಶಿತನ್ಯಾಯಮನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಸಂಚಾರಯತಿ —
ತಥೇತಿ ।
ಪಾರ್ಥಿವತ್ವಂ ಪರಮಾಣೋರೇಕಂ ರೂಪಂ ಗಂಧವತ್ತ್ವಂ ಚಾಪರಮಿತ್ಯನೇಕರೂಪತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —
ಪರಮಾಣುರ್ನಾಮೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಪಾರ್ಥಿವತ್ತ್ವಾತಿರೇಕಿ ಗಂಧವತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಿಕಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವೈಶೇಷಿಕಪರಿಭಾಷಾಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಶಂಕಯತಿ —
ಅಥೇತಿ ।
ಪಾರ್ಥಿವೇ ಪರಮಾಣೌ ರಸಾದಿಮತ್ತ್ವಮನೌಪಾಧಿಕಂ ನ ಭವತಿ ಜಲಾದಿಸಂಸರ್ಗಕೃತತ್ವಾತ್ತಥಾ ಚ ನಿರುಪಾಧಿಕಭೇದೇನೇದಮುದಾಹರಣಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ —
ನ ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಉಕ್ತನ್ಯಾಯಸ್ಯ ದಿಗಾದಾವಪಿ ಸಮತ್ವಂ ಮತ್ವೋಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಂತಿ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮನಿ ದೃಗಾದಿಶಕ್ತಿಭೇದಾಸ್ತೇಷಾಂ ಮಧ್ಯೇ ದೃಕ್ಶಕ್ತಿಶ್ಚಕ್ಷುರಾತ್ಮನಾ ರೂಪಾತ್ಮನಾ ಚ ಪೃಥಗೇವ ಪರಿಣಮತೇ ಘ್ರಾತಿಶಕ್ತಿಶ್ಚ ಘ್ರಾಣಾತ್ಮನಾ ಗಂಧಾತ್ಮನಾ ಚೇತ್ಯನೇನ ಕ್ರಮೇಣ ಪರಸ್ಮಿನ್ಪರಿಣಾಮಕಲ್ಪನಾ ಭರ್ತೃಪ್ರಪಂಚೈರ್ಯಾ ಕೃತಾ ಸಾಽಪಿ ಪರಸ್ಯೈಕರೂಪತ್ವೋಪಪಾದನೇನ ನಿರಸ್ತೇತ್ಯಾಹ —
ಏತೇನೇತಿ ॥ ೨೪ ॥ ೨೫ ॥ ೨೬ ॥ ೨೭ ॥ ೨೮ ॥ ೨೯ ॥ ೩೦ ॥